De Nieuwe Stem. Jaargang 17

[p. 582]

J.J. Buskes
Tranen van vreugde

Bij de herdenking van Pascals sterfdag: 19 augustus 1662.

Op de avond van 23 november 1654 is Pascal alleen in zijn kamer. Hij leest in zijn bijbel. Hij heeft een visioen, dat hem Gods onmiddellijke nabijheid doet ervaren. Hij hoort de stem van God en antwoordt in een hartstochtelijk gebed. Een wonderlijk gevoel komt over hem. Het is alsof zijn ziel wordt aangegrepen door een goddelijk vuur. God schenkt hem de volheid van zijn genade. Pascal vindt vreugde, vrede, zekerheid.

Twee uur duurt deze onuitsprekelijke dialoog tussen God en Pascal.

Dan werpt Pascal op papier, in hortende, hijgende, afgekapte woorden, de vurige herinnering aan deze nacht, waarin hij God vond en door God gevonden werd. Wat in deze nacht geschiedde bleef het geheim van Pascal en zelfs het bestaan van dit geheim zou ons verborgen zijn gebleven, indien niet zijn huisknecht na zijn dood dit stuk papier gevonden had, weggeborgen in de voering van zijn jas, waarin Pascal het bij zich droeg als een voortdurende herinnering aan zijn bekering.

Pascal voegt zich na die nacht bij de ‘solitaires’ van Port Royal.

Boven het getuigenis - het zogenaamde ‘Mémorial’ - staat een kruis. Dan volgen datum en uur: ‘1654, maandag 23 november, van omstreeks half elf 's avonds tot een half uur na middernacht’.

Dan volgt de tekst:

‘God van Abraham, God van Izaäk, God van

[p. 583]

Jacob’
Niet der wijsgeren en geleerden.
Zekerheid, Zekerheid, Gevoel, Vreugde, Vrede.
God van Jezus Christus.
Deum meum et Deum vestrum.
‘Uw God is mijn God’.
De wereld en alles vergeten behalve God.
Hij wordt slechts gevonden op de wegen door het Evangelie gewezen.
Grootheid der menselijke ziel.
‘Rechtvaardige Vader, de wereld heeft U niet gekend, maar Ik heb U gekend’.
Vreugde, vreugde, vreugde, tranen van vreugde. Ik heb Hem verlaten.
Dereliquerunt me fontem aquae vivae,
Mijn God, zult Gij mij verlaten?
Moge ik niet voor eeuwig van Hem gescheiden worden.
‘Dit is het eeuwige leven, dat zij U kennen, de enige, ware God, en Jezus Christus, dien Gij gezonden hebt’.
Jezus Christus...
Jezus Christus...
Ik heb Hem verlaten, ontvlucht, verloochend, gekruisigd.
Dat ik nimmer van Hem gescheiden moge worden.
Hij blijft slechts bij ons op de wegen door het Evangelie gewezen.
Zoete, volkomen overgave.

De verloren zoon was teruggekeerd, zegt prof. Quack, en prof. Van Dijk spreekt over de geschreven kloppingen en trillingen van een hart, dat zijn God in de armen is gevlogen, rustend nu aan het hart van de Vader, terwijl het weent van stille verrukking.

Joie, joie, pleurs de joie!

In deze nacht heeft Pascal het woord van Jezus gehoord - opgenomen in zijn Pensées -: ‘Gij zoudt Mij niet zoeken, indien gij Mij niet reeds gevonden had’.

[p. 584]

In deze zelfde nacht is ook geboren het getuigenis - evenzo te vinden in de Pensées -: ‘Jezus zal in doodstrijd zijn tot aan het einde der wereld, gedurende die tijd moet men niet slapen’. Geen pensée van Pascal in later tijd was iets anders dan een ontvouwing van wat hij in deze nacht leerde kennen. Zijn zich terugtrekken in de eenzaamheid van Port Royal, zijn actief deelnemen aan de strijd van de Jansenisten, zijn felle aanvallen op de Jezuieten, zijn groots opgezet plan van een apologie van het christelijk geloof, het waren de elkaar afwisselende resultaten van wat hij in deze novembernacht in het geloof had aanschouwd. Vanaf dit ogenblik heeft Pascal een nieuw embleem: een hemel, ingesloten door een doornenkroon, met de woorden: scio cui credidi, ik weet in wien ik geloofd heb!

In 1951 verschijnt ‘Le Diable et le bon Dieu’ van Sartre.

In dit toneelstuk stelt Sartre de vraag naar goed en kwaad en in verband daarmee de vraag naar God.

Sartre loochent God. Zijn atheïsme is echter geen theoretisch, maar een existentiëel atheïsme. Zoals de erkenning van God voor Pascal een levenskeuze en levensbeslissing was, zo is de ontkenning van God dat voor Sartre. Hij staat in dit opzicht naast Nietzsche. De laatste zegt dan ook in zijn ‘Der Antichrist’, dat Pascal aan de verdorvenheid van zijn verstand door de erfzonde geloofde, terwijl het slechts door zijn christendom verdorven was. Nietzsche en Sartre zien God als een bedreiging van de mens en de menselijke vrijheid. Nietzsche zei: ‘Als er goden zijn, hoe zou ik het dan verdragen, geen god te zijn, dus zijn er geen goden’. Hij kon het bestaan van God, deze voortdurende getuige van het leven van de mens, niet verdragen. Zo'n God moest sterven.

Sartre laat in zijn ‘De Duivel en God’ Goetz eigenlijk hetzelfde zeggen. Toen hij nog in God geloofde, zei Goetz: ‘Ik ben geen mens, ik ben niets. Er is niets anders dan God. De mens is gezichtsbedrog’. Maar als Heinrich hem zegt, dat hij zijn stem heeft geforceerd,

[p. 585]

om de stilte van God te overschreeuwen, en dat hij de bevelen, die hij beweert te ontvangen, zelf geeft, is Goetz bereid, dit toe te geven: ‘De hemel kent zelfs mijn naam niet. Ik heb mij iedere minuut afgevraagd, wat ik in Gods ogen kon zijn. Nu weet ik het antwoord: niets. God ziet me niet, God hoort me niet, God kent me niet... Als God bestaat, is de mens niets; als de mens bestaat...’. Even later volgt dan de Nietzscheaanse uitlating: ‘God is dood’. Vergist u zich niet. Goetz constateert niet het feit, dat God niet bestaat. Hij doet een levenskeuze en neemt een levensbeslissing. Het is Goetz zelf, die God doodt. En evenals Nietzsche beseft Goetz er iets van, wat het betekent, deze zon gedoofd en deze zee leeggeschept te hebben: ‘Ik heb God gedood omdat Hij me van de mensen afzonderde. En kijk, nu isoleert Zijn dood me nog sterker... Als God niet bestaat, waarom ben ik, die met allen zou willen leven, dan alleen?... Ik zal met die lege hemel boven mijn hoofd alleen blijven, omdat ik geen andere manier heb om bij allen te zijn’.

Atheïsme is niet zo'n onschuldige zaak. Men kan God niet loochenen en doen alsof er verder niets verandert. Als Sartre ons iets doet beseffen dan dit, dat als God dood is, alles verandert.

Nochtans voelt Goetz het als een bevrijding, wanneer hij tot de beslissing komt, dat God niet bestaat. Hij zegt tot Heinrich: ‘God bestaat niet. Vreugde, tranen van vreugde! Halleluja. Ik bevrijd ons. Geen hemel meer, geen hel meer: niets anders dan de aarde... Er zijn alleen maar mensen’. Bij deze woorden heeft Sartre stellig aan Pascal gedacht.

Pascal is het exempel van een existentiëel geloof, Sartre dat van een existentiëel ongeloof.

Pascal belijdt, nee, niet: God bestaat - dat is geen belijdenis - maar: God van Abraham, God van Izaäk, God van Jacob, niet der wijsgeren en geleerden, God van Jezus Christus, dat ik nimmer van Hem gescheiden moge worden!

Goetz - Sartre - belijdt: God is dood, er zijn alleen maar mensen, ik zal met die lege hemel boven mijn hoofd alleen blijven!

[p. 586]

En beiden zeggen: Vreugde, vreugde, tranen van vreugde! Joie, joie, pleurs de joie!

Men kan niet op een koopje God erkennen.

Men kan evenmin op een koopje God ontkennen.

In de keuze tussen geloof en ongeloof wordt beslist over de zin van het leven, wordt beslist over onze existentie.

Ik erken God op de wijze van Pascal: Vreugde, vreugde, tranen van vreugde!

Of ik ontken Hem op de wijze van Sartre: Vreugde, vreugde, tranen van vreugde!

Maar zowel voor mijn Godserkenning als voor mijn Godsontkenning zal ik met heel mijn leven moeten betalen.