De Nieuwe Stem. Jaargang 17

[p. 546]

Ex Libris

Het komt maar zelden voor dat een nieuwe Nederlandse roman onontkoombaar onze aandacht opeist, nog minder dat deze dwingt tot de confrontatie met een nieuwe romanschrijver. Van J.B. Charles, dichter, polemist, en in de beste zin van het woord pamflettist van belang, verwacht men niet allereerst een roman, en men leest deze, benieuwd hoe de schrijver ook dat wapen hanteert. Zal het een tweegevecht met zichzelf zijn, zoals de meeste romans van sterk subjectieve auteurs? Of zal het toch een wereld van mensen en hun wrijvingen oproepen, en een tijd? Zal het een met vaste hand gecomponeerd verhaal blijken? Het is duidelijk dat Charles zich bewust is geweest van de geheel andere eisen van schrijverschap die de roman aan hem stelde en dat hij daaraan niet heeft willen ontsnappen. Is hij er in geslaagd zich daaraan te houden? Ik moet bekennen, dat ik, door romans toch al moeilijk te overtuigen, na de verrassing van de eerste hoofdstukken die met vaste hand een roman lijken op te trekken, bij het begin van het laatste hoofdstuk nog niet wist of ik het tenslotte een geslaagde roman zou vinden of tenslotte toch een mislukking: dat laatste gedeelte kon nog alles ophalen of doen vallen als in een spannende wedstrijd met tot het laatst toe een onzekere uitslag. Wat dat betreft is het voor mij een spannend boek geworden, zij het dan in deze ongebruikelijke zin.

Maar ook overigens heeft het mij niet verveeld, wat voor een moeilijk te veroveren romanlezer een groter lof is dan het lijkt. Het heeft de proef van het wakkerhouden glansrijk doorstaan, het is aan het gevaar van langdurig en ten slotte definitief blijven steken ondanks een onderbreking die al noodlottig leek te gaan worden ontkomen, en ik heb tenslotte de dreiging van de afloop moeten afremmen en met de hand op het slot het lezersoog van te vroeg te weten te komen weerhouden. Zijn dat criteria voor een literaire beoordeling? Volgens mij voor het lezen van een roman wel degelijk, en meer dan men gewoonlijk laat gelden.

Ik heb De vrouw van Jupiter (Bert Bakker, Den Haag 1962) dan wel niet in één adem maar in drieën en wel met weer toenemende aandacht uitgelezen, en niet als lezer of juist weer wel als bewust lezer telkens weer naar vroegere plaatsen in het boek teruggegrepen of driftig gezocht om te weten of de schrijver wist wat hij deed, nakwam wat hij begonnen was, en de lezer kon zien aankomen wat er gebeurde, kortom telkens de bouw van de roman en de informatie van de lezer gecontroleerd. Raakte hij personen onderweg kwijt zonder er zich meer om te bekommeren, verloor

[p. 547]

hij figuren uit het oog, waren er handelingen vermeld die ergens voor moesten dienen zonder er tenslotte gebruik van te maken? Het leek hier namelijk nogal eens op, en men houdt er al rekening mee dat het verhaal zich in een veelheid van uitgestorte anecdotes en episodes verliest, als hij tenslotte toch eenmaal geïntroduceerde personen weer terug - en eenmaal begonnen handelingen weer oproept en er de consequenties van trekt. Soms zo gewaagd op het nippertje, zo op het laatst en zo summier, dat het meer aan goed geheugen en intelligentie te danken lijkt dan aan compositie dat hij er nog op terugkomt.

Op drie gegevens ademt het bock, op drie sporen beweegt het zich, en de vraag houdt de lezer ook bezig wat nu de hoofdzaak, het hoofdspoor is. Is het een beeld van de verzetsjaren in ons land en hun nawerking waaraan de hoofdfiguur tot ver in het buitenland: Londen, Canada, New-York niet ontkomt? De episoden van de verzetshandelingen zijn in elk geval het meest met vaste hand geschreven, goed van actie, van karakteristiek (van verzetsman en landverrader beide), van beschrijving, van proza. De latere milieus kent of beheerst de schrijver veel minder en maken daardoor een geforceerde indruk, ze zijn ook doorspekt van meer willekeurige, opgevangen anecdotes die de roman weinig baten en op zichzelf blijven hangen als korte verhalen om in (niet ieder) gezelschap te vertellen. Wij zijn gelukkig met het stuk verzetsroman; tot nog toe bestaan er - het is begrijpelijk - meer bezettings- dan verzetsromans en deze laatste tekenden het verzet soms negatief en in elk geval onvoldoende. De vertrouwdheid met de sfeer in het noorden van het land, in episodes als de jachtpartij en het openen van het testament, verhoogt de indruk van authenticiteit der verhaalde verzetshandelingen die ze inleiden.

Maar, geen film zonder liefdesgeschiedenis, zo lijkt het ook met deze roman te gaan. Zonder dat het echter de roman van een liefde wordt, want elke episodische relatie wordt zo niet opzettelijk uitgewist dan toch onvoltooid gelaten. Het bewijst dat het geen liefdesroman wil zijn maar - toch weer - de roman van een subject, zoals eigenlijk haast alle jeugdromans zijn die zich tot elke leeftijd van hun auteur kunnen voortzetten als deze niet een geboren louter romanschrijver-en-mensenuitbeelder is, en hoe zeldzaam zijn die, tenslotte alleen enkele groten. Zo is het toch een roman van autopsychologie geworden, of gebleven, van de afrekening met een ingeboren en door het verzet niet overwonnen maar verder ingevreten bestaanangst die naar het onduidelijk noodlottig einde voert vlak voordat de hoofdfiguur tot de consequenties van het gewone leven in gewone omgeving zal terugkeren. Daar tenslotte gaat het boek over en die subjectiviteit verzwakt het als roman. Noch de angst waarnaar het boek de moed der wanhoop

[p. 548]

had kunnen heten, noch de vrouw (-en figuren) waarmee de confrontatie schimmig, vluchtig en zonder notie van de partner blijft, zijn er genoeg uitgewerkt om de roman naar dat zwaartepunt te verplaatsen, en de poging het met de titel toch daarheen te verleggen, waar de roman door een vaaggebleven mythe en mysticisme over de relatie van man tot vrouw het zwakst blijft, doet deze overhellen als een toren van Pisa.

Voorzover de roman zo hoog of diep grijpt naar de bestaanszin zelf, had hij naar het symbool dat daarvoor (tweemaal) wordt opgeroepen eer nog ‘de zwanesnavel’, kunnen heten die hier de zwanezang van de hoofdfiguur wordt, of naar de meest substantiële, concrete en suggestieve gedeelten van het boek: de onderduiker, want over dezen handelt het verzetsdeel van het boek in feite, en het verdere in essentie, want als deze van saboteur tot deserteur en eindelijk levensvluchteling in Amerika geworden daar vergeefs voor zichzelf tracht te verdwijnen, krijgt dat onderduiken een zijn gehele leven omspannende en aanvretende portée. Maar als het boek geslaagd is althans om een weerspannig lezer te boeien, dan is het toch vooral om de authentieke en genuanceerde uitbeeldingen van de spanningen en tegenstellingen in het verzet, de onvervaarde vraag naar psyche en drijfveren van verzetsman en landverrrader en de talrijke onderlinge verschillen daartussen, waaruit de vraag naar de zin van het verzet en vervolgens van het bestaan alle overige afleidingen ten spijt klemmend hoewel niet dominant genoeg naar voren komt.

A.D.