De Nieuwe Stem. Jaargang 17

[p. 540]

E.B. Mayer-Swart
Wemmick en Eichmann

Er is iets vreemds in de boeken van Dickens. Aanvankelijk meent men hun personages te kunnen verdelen in duivels en engelen, maar bij nader toezien bespeurt men kleine trekjes die niet in dit schema passen. Dickens beschrijft Pickwick als een stipt en betrouwbaar mens met vaderlijke zorg voor zijn jonge vrienden, maar als hij voor Winkle moet gaan pleiten bij diens strenge vader, dan is hij zelf half dronken en zijn begeleiders zijn het helemaal. Bepaald geen gezantschap, waarvan men grote diplomatieke resultaten mag verwachten.

Micawber, die vrolijk geld lenend door de wereld gaat, omdat hij er van overtuigd is dat hij het morgen zal terugbetalen, laat een doodarme student borg voor hem staan. Als dan in een gesprek blijmoedig geconstateerd wordt, dat er nog een flinke lening opgenomen moet worden, leunt hij achterover in zijn stoel, speelt met zijn monocle en kijkt naar het plafond, maar houdt uit zijn ooghoeken Traddles (de borgsteller) nauwkeurig in de gaten. Hij voelt zich blijkbaar niet op zijn gemak, hij weet dus best dat het geen zuivere koffie is.

Spenlow, een keurig rechtsgeleerde, houdt zulke cynische praat over rechtszaken, dat je je afvraagt waar het recht nog door hem gediend wordt.

Maar dat zijn allemaal maar hele kleine trekjes, de schijnwerper blijft gericht op hun vriendelijkheid, keurigheid of wat Dickens dan ook tonen wil.

Het treffendste voorbeeld dat ik in dit opzicht ben tegengekomen, is Wemmick uit ‘Great Expectations’. Wemmick is een advocatenklerk van middelbare leeftijd, die samen met zijn vader een soort volkstuinhuisje in een buitenwijk van Londen, Walworth, bewoont.

[p. 541]

Het is opgezet als een miniatuur fortje, met een torentje, kanteeltjes, een gotisch deurtje (Wemmick gooit zijn stijlen wat door elkaar), een vlaggestok en een slotgracht met ophaalbrug (een plank over een sloot). Op het erf staat een kanon, dat echter zo klein is, dat het door een zeildoeken parapluutje beschermd wordt tegen de regen. Binnenin dat huisje, als een noot in een dop, zit een oude goedgemutste, propere heer voor een helder brandend haardvuur. Met glinsterende oogjes zit hij te wachten tot de pook roodgloeiend is. Wemmick kijkt vertederd toe, tot Aged P(arent) hem de pook geeft. Hij steekt die in het kruit en met een geweldige slag, die het huisje op zijn grondvesten doet schudden, gaat het kanon af. Aged P klemt zich aan de leuning vast om niet uit zijn stoel geslingerd te worden en roept: ‘Ik heb het gehoord, John ik heb het gehoord!’ Zijn opgetogenheid is begrijpelijk, want de oude Wemmick is een tikkeltje hardhorend, zoals hij het zelf euphemistisch noemt. Wemmick knikt hem daarom maar eens hartelijk en langdurig toe. Het oudje haalt zijn brilletje te voorschijn om zijn zoon de krant voor te lezen. Veel profijt trekt Wemmick hier niet van, want behalve dat Aged P.'s stem klinkt, alsof hij door een sleutelgat spreekt, heeft hij ook nog de neiging om zijn hoofd of de krant in de brandende kaarsen te steken. Goedmoedig en onvermoeibaar blijft Wemmick de kaarsen wegschuiven, de krant uit de vlam houden, de oude heer hartelijk toeknikken, tot Aged P. zich in slaap leest. Wemmick haalt een blad met glazen en een zwarte fles met porseleinen stop; Aged P. ontwaakt en krijgt wat warms te drinken. De volgende morgen is het flink aanpakken, al voor het ontbijt wordt het vee en de hoenderhof verzorgd, de moestuin bewerkt, een wandeling gemaakt door het park en het fort geïnspecteerd. Te weten: een varken, wat kippen en konijnen, een broeibak met komkommers, een stukje grond zo doorgroefd met slingerpaden als een 18de eeuws calligrafisch opschrift, en het kanonnetje. Wemmick geeft het oudje te verstaan dat er zonder diens hulp niets van terecht zou komen. Na een ontbijt van verse warme broodjes, gebraden

[p. 542]

worstjes en thee, verlaat Wemmick dit bolwerk van geluk. Wemmick wordt op weg naar Little Britain, het advocatenkantoor, waar hij werkt, een ander mens. Zijn houten gezicht wordt houtiger, zijn lange dunne mond gaat steeds meer op een brievenbus lijken, zijn kleine zwarte oogjes verscherpen zich. Maar ook innerlijk verandert hij, de ietwat zonderlinge, goedhartige zoon wordt een steenharde, droge klerk. Hij maakt zelf ook een scherp onderscheid tussen ‘Walworth sentiments’ en ‘Official sentiments’, spreekt op de zaak nooit over thuis en thuis nooit over de zaak.

Jaggers, zijn baas, is een advocaat voor kwade zaken, hij maakt er zijn beroep van misdadigers door middel van valse getuigen aan de gerechtigheid te onttrekken. In dit menslievende streven wordt hij terzijde gestaan door Wemmick. Wemmick engageert de mannen, die trouwhartig voor de rechtbank verklaren, dat zij op het tijdstip van de moord met de verdachte hebben zitten kienen of dammen. Alles loopt over Wemmick, hij ontvangt het geld, bezoekt de gevangenen, spreekt met hun familie, maar hij doet intussen of hij van niets weet. Alles moet aan Jaggers gevraagd worden. Wemmick voert alleen zijn opdrachten uit. Hij is niet verantwoordelijk voor de beslissingen en handelingen van de grote man. Maar ook onder elkaar houden ze de schijn op. Als één van de leveranciers van getuigen al te openhartig dreigt te worden, geeft Wemmick hem een paar ferme porren en zegt zachtjes: ‘Sufferd, domkop, moet je het hem (Jaggers) in zijn gezicht zeggen!’ Het gaat allemaal heel duister toe. Jaggers doet of het eerlijke getuigen zijn en Wemmick weet ook al niet beter. Zo brengt Wemmick zijn dagen in Little Britain door, van de ene rechtsverkrachting stapt hij naar de volgen schurkigheid, onverstoorbaar en cynisch. 'sAvonds wandelt hij door de straten van Londen naar huis, begroet Aged P. hartelijk en opgewekt, knutselt wat aan zijn huisje en schiet om negen uur precies het kanon af.

Wemmick doet mij sterk denken aan al die plichts-

[p. 543]

getrouwe ambtenaren in het Derke Rijk, die zo vlijtig lijstjes invulden, treintjes lieten lopen en gifgas bestelden. Om het in één naam samen te vatten: aan Eichmann.

Ook zij waren niet verantwoordelijk, ook zij moesten alles aan de grote man vragen, ook zij hielden de schijn op. Sonderbehandlung! Maar ook zij hadden zo'n gezellig huiselijk leven, ook zij harkten in hun tuintjes, figuurzaagden en dronken heel knusjes met moeder de vrouw een Täschen Kaffee. Ook zij praatten thuis nooit over hun werk. Net zoals Wemmick moeten ze thuis een ander mens geweeest zijn.

Hoe het anders te verklaren dat hun families zich na de oorlog - toen ze dus alles wisten van vaders dagtaak - zich weer bij hen voegden?

En dat soms ver van die Heimat, zonder geld, zonder vrienden, zonder macht, gedoemd obscuur te blijven? Als men zoveel opgeeft dan moet daar iets tegenover staan. En dat stond er ook, n.l. Fritz met al zijn liefde, hartelijkheid, gezelligheid, kortom een man als Wemmick.

Ik geloof niet dat Dickens de consequenties van Wemmicks gewetenloosheid heeft doorzien. Dickens was er de man niet naar om iets door te denken. Hij zag, noteerde met ongelooflijk scherp waarnemingsvermogen, maar daarbij bleef het. Het lijkt wel of die dingen er zijns ondanks in kwamen. Dickens dacht er hoogstwaarschijnlijk niet over na; hij schreef het op, omdat hij het gezien had.

Chesterton vertelt over een oude dame die met hem over een figuur van Dickens sprak en geheimzinnig fluisterend zei: ‘Dickens wist het niet, maar hij dronk’. Dickens wist het niet, maar Wemmick was een schurk.