De Nieuwe Stem. Jaargang 17

[p. 534]

C.W. Rietdijk
Van literaten en prietpraters of de sociologie van de flauwe kul

‘Het recept waarmee machthebbers van de oudere generatie zich trachten te beschermen tegen het kritische deel van de jongere generatie, kan dus als volgt worden samengevat: fundamentele kritiek bagatelliseren, oppervlakkige kritiek serieus nemen.’
J. Eykelboom

1. Mirabeau was een nonconformist.

Tegenwoordig heb je ze ook. Ze lezen Harry Mulisch, of ze dragen een baard.

Zeden en gewoonten, waarden en taboes zijn, zoals we nu wel weten, slechts zelden afkomstig van Onze Lieve Heer. Ze vervullen daarentegen een functie bij het reguleren van menselijke betrekkingen. Ten dele in het algemeen belang, ten dele ten gerieve van een dominerende kaste. Ze zijn dan ook een weerspiegeling van heersende machtsverhoudingen, ‘gekristalliseerde politiek van eeuwen’. Ook degenen, die een langzaam aanpassingsproces ertoe bracht, hun idealen te kanaliseren volgens het gevestigde patroon, de ‘soldaten met de maarschalksstaf in hun ransel’, hielpen ze in stand houden.

Het lag voor de hand, dat het ancien régime de encyclopaedisten bestreed, zoals Karel V de Hervorming.

Maar de machthebbers van alle tijden hebben daarenboven steeds een merkwaardig fijn instinct tot zelfbehoud gehad. Reeds van verre voelden zij vaak of een ontwikkeling of een geesteshouding gunstig voor hen

[p. 535]

was of schadelijk, of zij die moesten bevorderen of tegengaan.

Neem het subtiel raffinement waarmee Hitler het marcheren tot een kultus opvoerde en jazzmuziek verbood. Het eerste vanwege het gelijkschakelend effect van het ‘wir’, het tweede onder meer omdat jazz veelal instinctief anti-disciplinerend werkt. Dat ging een hele stap verder. Het was trouwens ook aangepast aan een tijd waarin de massamedia alle levensgebieden binnendrongen, en de coöperatie van de gewone man bovendien méér ging inhouden dan het bukken voor de zweep.

Onze maatschappij werd gecompliceerder, en ook de grens tussen de bovenlaag en de rest ligt niet meer zo duidelijk. De methoden tot machtsuitoefening en beinvloeding pasten zich daarbij aan. Inbeslagname en censuur zijn niet overal meer de gangbare middelen om onafhankelijkheid van denken tegen te gaan.

2. Kroegjool en soortgelijke vormen van luidruchtige potsenmakerij zijn vanouds een middel bij uitstek geweest, waarmee in de corpora de eventuele wilde haren van de jonge intellectueel op de voor de gevestigde verhoudingen minst schadelijke wijze werden ‘afgereageerd’. Nonconformistische neigingen werden zo op een dood spoor gerangeerd. Dat paste prachtig bij de tradities, het ‘mos’, de ‘stijl’ en de andere geinstitutionaliseerde flauwiteiten, en het hield de jongens bezig. Dat politiek daarentegen steeds min of meer taboe was, is natuurlijk geen toeval.

Die kroegjool zouden we zo'n beetje kunnen zien als prototype van het pseudononconformisme. Ik moet er aan denken bij veel wat er tegenwoordig aan literatuur en essays verschijnt.

Want, lezer, het nonconformisme is bij ons ontaard in zelfs nauwelijks meer gesystematiseerde flauwe kul.

De werkelijke drijfveer tot onafhankelijk denken, en dus tot elk waarachtig nonconformisme, is ergens belang bij te hebben. Een fel en intens belang, dat niet strookt met wat er in de gevestigde maatschappij bereikbaar is of geaccepteerd wordt. Blijf je aan dat belang waarde hechten, tegen alle weerstanden in, dan

[p. 536]

moet je haast noodzakelijk een fanaticus zijn. Je moet toch iéts hebben van Luther, van Multatuli, of van Stalin toen hij de verdedigers van Moskou beval: ‘Sterf, maar trek niet terug’. Een nonconformist die niets wil bereiken, die nergens naar tóé wil, is dan ook nagenoeg een contradictio in terminis. Het begin van elk nonconformisme dat iets om het lijf heeft is een ideaal. Zoals rechtlijnigheid het is van een doeltreffende verwezenlijking.

Nee, dan dominee Wawelaar. Die schrijft tegenwoordig lichtvoetig proza. Dat is een manier van zeveren die is aangepast aan de gelovigen in de god van de intellectuele of artistieke halfnozem van vandaag. De gelovigen in de gewone, aangrijpende noch ingrijpende, indrukjes en pleziertjes van alle dag.

Hij tracht je te suggereren, dat het belangrijke waarom het in het leven gaat, is wat je ziet op een terrasje, wat je voelt bij een bezoek aan je boekhandelaar of wat je denkt bij een vluchtige ontmoeting. Het Incidentele, het Nu, het Persoonlijke. Hij savoureert het alledaagse zoals de burgerman zijn after-dinner. Babbelend en kabbelend volgen de zinnetjes elkaar op, een aardig opmerkingetje hier, een vleugje humor daar.

Maar de Wawelaars, die in de huidige maatschappij de functie vervullen ons in slaap te sussen, hebben tenminste niet de pretentie, (onafhankelijk) te denken.

Wie bij ons wèl voor nonconformist doorgaan, dat zijn de bohemien-literaten. Nonchalance en afwezigheid van systeem, in denken en doen, in streven en beleven, kenmerken hun helden. Alleen een zekere gecompliceerdheid onderscheidt ze dan ook van de portieknozem. Ze leven er zo maar wat op los, van de ene dag in de andere. Als je overál lak aan hebt, dan kom je toevallig ook wel eens in strijd met de codes van de maatschappij. Vandaar de reputatie van nonconformisme van wie ze uitdachten.

Vrije liefde als systeem is taboe, maar deze helden zijn populair, al stappen ze van het ene bed in het andere, en de verhaaltjes krijgen alle aandacht in de recensiekolommen. Het doet er toch eigenlijk allemaal geen donder toe, vinden de schrijvers ervan in hun

[p. 537]

nonchalante kleren, in hun nonchalante schrijftrant en in hun nonchalante figuren. Dus zijn ze ongevaarlijk. Het zijn de hofnarren van de burgerlijke maatschappij.

Het meer intellectueel georiënteerde neefje van dominee Wawelaar zegt het een beetje anders. ‘Betrekkelijk’ heten bij hem geluk en vooruitgang, nood in de hongergebieden, conservatisme en progressiviteit, leugen en waarheid.

Streven plus intelligentie is planmatigheid. Sterk streven plus grote intelligentie is een visie. Maar de prietprater heeft geen visie. Zijn ontroeringen en dus zijn strevingen zijn te verward of te microscopisch.

Voor de radio verklaarde een humanist, dat het eigelijk maar ‘subjectief’ was, wie er nu gelijk hadden, de humanisten of de christenen. Een ander vond het maar een humanistisch ‘geloof’, dat de mensheid door weloverwogen handelen zijn lot kon verbeteren. Er zijn er ook die de wetenschap maar een ‘geloof’ vinden.

Wanneer je niet ergens naar tóé wil, niet iets objectief wil aantonen op zijn minst - en waarom zóú je dat willen als het goede of de waarheid doorgaans niet even objectief zouden zijn als de thermometer -, dan begin je vanzelf te leuteren.

3. In geen periode hadden de geestelijke en maatschappelijke problemen een mate van gecompliceerdheid bereikt als in de onze.

En als altijd vonden de krachten van het behoud en van de reactie, de hele groep van hen die geestelijke of materiële goederen in bestaande irrationele verhoudingen hebben geïnvesteerd, met feilloze intuïtie het daarbij aangepaste middel om hun belangen te behartigen. Om een oplossing van de kernproblemen op een andere wijze dan de oude, tegen te gaan. Het was het middel van de verdoezeling.

Eeuwenlang leidde de godsdienst telkens weer de aandacht af op ‘imponderabilia in de ne dimensie’ (Veblen.) Nu de oude dogma's vervaagden, doen de wawelaars en de leuteraars, de prietpraters en de literaten niet anders, in een jungle van gecompliceerde belangentegenstellingen, onbewuste geesteshoudingen en van

[p. 538]

de oneindige veelheid van indrukken en ontdekkingen die de moderne samenleving ons biedt.

Werd die godsdienst in vroeger eeuwen, als stabiliserende factor bij uitstek, door alle conservatieve krachten gesteund, in onze tijd werd hij opgevolgd door een meer geseculariseerde irrationalistische beschouwingswijze van de problemen. En wel omdat die bij voorbaat elke waarachtige vooruitgang uitsluit. Niets is zo stabiliserend als een allesdoordringende mist. Naast een verwardheid die kan voortkomen uit de ongeëvenaarde ingewikkeldheid van de moderne problematiek is dit de enige oorzaak van en verklaring voor de wederopkomst van het irrationalisme. De vertegenwoordigers daarvan kunnen hierbij individueel soms wel even ‘onschuldig’ zijn als hun voorganger de gelovige.

In de filosofie hebben we zo het ‘existentiële’, in de psychologie o.m. het ‘metabletische’. Een voortschrijdend detaillisme gaf verder het aanzijn aan een soort folkloristische sociologie, waarin een lijn, een onderzoeken van de verschijnselen vooral met het oog op hun functie bij de maatschappelijke vooruitgang, ontbreekt. En op alle terreinen een subjectivisme en relativisme: de ene opvatting is zo goed als de andere. De literaten zonder idealen of diepe ontroeringen en de prietpraat-essayisten spelen hier de minder vaktechnische partij, door een algemene vertroebeling van de sfeer, en door de aandacht af te leiden via de kultus van het alledaagse, waar het ‘non-conformisme’ ook geen kwaad kan. Ze stimuleren niet zelden ook een onserieuze levenshouding, zo'n beetje in de geest van spel en humor.

Deze hele mentaliteit staat in de sterkste tegenstelling tot rationele rechtlijnigheid, tot het bewuste en doelgerichte denken zelf.

Het hier beschrevene lijkt mij één van de twee of drie belangrijkste sociologische verschijnselen van de twintigste eeuw.

In een tijd waarin bovendien velen in de meeste opzichten verzadigd raken, was het onder deze omstandigheden ook niet zo moeilijk, de aandacht van

[p. 539]

kernzaken af te leiden of om te suggereren dat het er allemaal niet zo erg toe doet, dat alles subjectief en betrekkelijk is. Zo kun je niet alleen revoluties, maar ook evoluties tegengaan.

In mijn boek ‘Vooruitgang, cultuur en maatschappij’ heb ik, naast vele andere zaken, voorgesteld om politici in het vervolg aan leugendetectortests te onderwerpen, en zo een einde te maken aan alle macht achter de schermen. Maar U voelt het al wel, het hier geschilderde klimaat is niet gunstig voor zoiets, en het voorstel ging tot nu toe verloren in de discussies over Nieuw-Guinea en Oud-Wassenaar, in het spel van de haalbare kaarten. Het is trouwens de vraag of de prietpraters c.s. de misleiding überhaupt wel als een misdaad beschouwen. Ze wíllen helemaal niets afdwingen. De ene waarheid is zo goed als de andere...

Meer nog ligt het in hun lijn, er helemaal niet op in te gaan. Ook van de gééstelijk corrupten is de doofpot het meest gebruikte wapen.

Kunst die geen verzinnelijking is van een ontroerende waarheid, geschriften die geen werkelijke problemen tot onderwerp hebben of zelfs het objectieve belang daarvan ontkennen, levens die geen worsteling zijn om het paradijs, zij illustreren tenslotte de wezenskenmerken van de middelmatigheid. Van de decadentie ook die we overal daar vinden waar een tekort is aan vitaliteit en waarachtige menselijke bewogenheid.