De Nieuwe Stem. Jaargang 17

[p. 457]

B. Delfgaauw
Het Vaticaan en Teilhard de Chardin

Dat leidende kerkelijke kringen in Rome vele bedenkingen hebben tegen de gedachtenwereld van Pierre Teilhard de Chardin, was sinds lang bekend. Deze bedenkingen dateren niet van het jaar, dat de posthume uitgave van Teilhard's werken begint, namelijk in zijn sterfjaar 1955. Zij zijn veel ouder en gaan minstens terug tot 1927, het jaar waarin Teilhard zijn religieus boek Le Milieu Divin had voltooid. Voor zijn grote werken heeft Teilhard nooit het kerkelijk Imprimatur kunnen krijgen. Dit werd hem alleen verleend voor zijn studies op het gebied van geologie en paleontologie. Teilhard's andere geschriften circuleerden in Parijs en daarbuiten in gestencilde vorm en men was in Rome - en daar niet alleen - bezorgd t.a.v. de katholieke orthodoxie van deze geschriften.

Deze bezorgdheid nam toe, toen in 1955 de grote uitgave van Teilhard's werken begon, die zonder Imprimatur kon verschijnen, daar de schrijver overleden was. Reeds betrekkelijk spoedig - ik meen in 1958 - werd in Rome een eerste maatregel getroffen: de geschriften van Teilhard werden verboden voor de bibliotheken van de huizen, waarin de priesteropleiding wordt verzorgd. Een dergelijk verbod betekent, dat men de betreffende werken geen geschikte literatuur acht bij de vorming van de priester-studenten. Het Monitum van het ‘Heilig Officie’, dat op 30 juni is gedateerd, betekent een nieuwe stap. Of deze stap een verdere stap is, is niet geheel duidelijk, omdat er wel afkeuring over het werk van Teilhard in wordt uitgesproken, maar het vroegere verbod niet wordt herhaald. Ter oriëntatie volgt hier een letterlijke vertaling:

‘Er worden enige werken verbreid van Pater Pierre

[p. 458]

Teilhard de Chardin, waarvan sommige eerst na de dood van de auteur zijn uitgegeven, die geen geringe erkenning vinden. Met terzijdestelling van ieder oordeel over datgene wat tot de positieve wetenschappen behoort, is het vrij duidelijk dat genoemde werken wemelen van zo dubbelzinnige uitspraken, ja zelfs van ernstige dwalingen, dat zij strijdig zijn met de katholieke leer. Daarom sporen de zeer eminente en hoogwaardige Vaders van de Hoogheilige Congregatie van het Heilig Officie alle Bisschoppen aan, alsmede de oversten van de religieuze instellingen, de directeuren der seminaries en de rectoren der Universiteiten, om de geesten, in het bijzonder van de jonge mensen, te beschermen tegen de gevaren van werken van Pater Teilhard de Chardin en zijn volgelingen.’

Er wordt hier derhalve gesteld, dat de werken van Teilhard ernstige dwalingen bevatten, zodat zij in strijd komen met de katholieke leer. Ieder die het werk van Teilhard kent, weet, dat Teilhard dit nooit gewild heeft. Hij was vast overtuigd van de betekenis der wetenschap voor de mensheid, evenzeer vervuld van de grote toekomst, die de mensheid voor zich had, maar tegelijk even diep doordrongen van de betekenis van zijn katholiek geloof. Maar het was bij voorbaat duidelijk, dat een consequent uitgewerkte en beleden overtuiging, dat de gehele werkelijkheid evolutie is en de mens het hoogste moment daarin, moeilijkheden moest oproepen.

Darwin was in Christelijke kringen bepaald niet geestdriftig ontvangen. In de loop van deze eeuw scheen een dragelijk compromis tussen Christendom en evolutionisme bereikt te zijn, maar het werk van Teilhard roept de moeilijkheden opnieuw op, juist omdat hij geen compromis wil, maar evolutionisme en Christendom beide consequent tot het uiterste wil doordenken. Waar liggen nu die moeilijkheden? Men zou verwachten dat het Monitum deze met name zou signaleren. Doch dit is niet geschied. Wel bevat hetzelfde nummer van de Vaticaanse krant, de Osservatore Romano van 30 juni j.l. (dezelfde datering als het Monitum!), een anoniem artikel onder de titel ‘Pierre

[p. 459]

Teilhard de Chardin en zijn denken op wijsgerig en theologisch vlak’.

Uiteraard vraagt men zich af, welk gezag aan dit artikel toekomt. De Osservatore Romano legt er altijd graag de nadruk op, dat het niet de officiële krant van het Vaticaan is, maar volledig onder eigen verantwoordelijkheid publiceert. Een dergelijk artikel wijst echter wel op een zeer nauwe band met het Vaticaan. Waar komt het artikel immers vandaan? Komt het uit de kring der redactie zelf, dan moet deze van te voren van het Monitum op de hoogte geweest zijn. Maar het is hoogst onwaarschijnlijk, dat iemand uit de redactie de deskundigheid voor dit artikel zou hebben. De schrijver moet dus een buitenstaander zijn, d.w.z. een buitenstaander t.a.v. de redactie, kennelijk niet t.a.v. het Heilig Officie. Daar het artikel immers tegelijk met het Monitum verschijnt, moet de schrijver ofwel zelf lid of consultor van het Heilig Officie zijn ofwel van te voren door het Heilig Officie ingelicht zijn en door deze instantie zelf voor het artikel gevraagd.

Ofschoon het artikel derhalve niet de officiële kracht heeft van het Monitum zelf, is het duidelijk, dat het door de verantwoordelijken voor het Monitum als een verantwoorde toelichting op het Monitum wordt beschouwd. Men kan dus veilig concluderen, dat men uit het artikel de redenen voor de uitvaardiging van het Monitum te weten kan komen. Op die redenen kunnen wij hier niet uitvoerig ingaan. Hun theologisch karakter zal theologisch-ongeïnteresseerden niet sterk aanspreken. Maar zij moeten toch even aangeduid worden.

Er is vooreerst de bedenking, dat Teilhard het pantheïsme voet geeft. Vervolgens, dat hij de schepping als noodzakelijk voor zou stellen en daarmee Gods vrijheid aan zou tasten. Daarenboven zou hij - begrijpelijk na het voorafgaande - Gods transcendentie niet intact laten. In verband daarmee zou hij een noodzakelijke band leggen tussen schepping, incarnatie en verlossing. Een uitermate bedenkelijk punt wordt gezien in Teilhard's opvatting van de materie als uitgangspunt van de evolutie, ook van die van de mens.

[p. 460]

Teilhard wordt verweten het wezenlijk onderscheid tussen stof en geest uit te wissen. Zijn houding zou onverenigbaar zijn met de traditionele leer omtrent de erfzonde. Tenslotte wordt op grond van een tekst van Teilhard geconcludeerd, dat het geloof in de wereld hem ging boven het geloof in Christus.

Het is een indrukwekkende lijst. Ieder die enigszins ter zake kundig is, zal toegeven, dat Teilhard's uitdrukkingswijze gemakkelijk tot misverstanden aanleiding kan geven, maar hij zal zich tegelijk afvragen, of de auteur van het artikel in de Osservatore daar niet evenzeer slachtoffer van geworden is. De teksten zijn hier uit hun verband gerukt. Ook al geeft men toe, dat bepaalde uitdrukkingen niet gelukkig zijn, dan zou men toch de ware zin ervan alleen in de contekst van het gehele oeuvre kunnen bepalen. Dan zal het oordeel in de meeste of alle gevallen anders uitvallen dan dat van de schrijver in de Osservatore, die zich overigens in alle anonimiteit gedekt houdt in een toch minstens semi-officiële krant.

Waarom - vraagt men zich af - ineens dit officiële (hoewel geenszins definitieve) Monitum? De reden daarvan schijnt aan het slot van het artikel aangeduid te worden. Daar wendt de anonieme auteur zich ineens tegen het zo juist verschenen boek van Pater Henri de Lubac S.J., La Pensèe religieuse du Père Teilhard de Chardin. Dit is, zegt de schrijver, veel te mild in zijn beoordeling van Teilhard. Henri de Lubac is een der voormannen van de ‘nouvelle théologie’, waar sinds de encycliek Humani Generis van 1950 nogal wat over te doen is geweest. Men vraagt zich af, of een der verborgen bedoelingen van het Monitum geweest is, onmogelijk te maken, dat de theologie van De Lubac op het Concilie een belangrijke rol gaat spelen.

Het zal duidelijk zijn, dat deze gang van zaken onder de katholieken bepaald niet algemeen geapprecieerd wordt. De bezwaren tegen dit Monitum benevens de wijze, waarop het zich door een artikel heeft laten begeleiden, kunnen als volgt geformuleerd worden. Vooreerst: de studie van Teilhard's werk is in

[p. 461]

volle gang. Welke zin heeft het dit onderzoek bij voorbaat met autoritaire uitspraken te doorkruisen? Vervolgens: waarom laat het Monitum zich begeleiden door een artikel, dat ofwel als dom ofwel als kwaadwillig gekwalificeerd moet worden? Tenslotte: het komende Concilie zal een vergadering van de gehele Kerk zijn. Waarom probeert men in Rome van te voren het Concilie reeds op bepaalde uitspraken vast te leggen en de richting, die naar vernieuwing streeft, zo veel mogelijk uit te schakelen?

Dit laatste betekent niet, dat wij van het Concilie niets zouden verwachten. Bepaalde vraagstellingen komen op het ogenblik in de gehele Kerk met zo een nadruk naar voren, dat de Curie ze onmogelijk van de tafel kan vegen. Maar wel is het duidelijk, dat de progressieve krachten van de Kerk over het algemeen - er zijn enkele uitzonderingen - niet in Rome huizen. Mogelijk echter zal de mondiale bijeenkomst die het Concilie is, ook velen in Rome van de noodzaak van een grotere openheid overtuigen. De Paus zelf schijnt daar niet ongevoelig voor te zijn, maar kan tenslotte ook niet veel buiten de Curie om.

Tenslotte één opmerking. Het Monitum is zo letterlijk mogelijk vertaald. Alleen is het aantal hoofdletters enigszins gereduceerd in de passage waar de leden van het Heilig Officie zichzelf noemden. Leest men echter (ook zonder hoofdletters en er rekening mee houdende, dat in Italië iedereen ‘illustrissimo of chiarissimo’ is) van ‘de zeer eminente en hoogwaardige Vaders van de Hoogheilige Congregatie van het Heilig Officie’ (Em.mi ac Rev.mi Patres Supremae Sacrae Congregationis S.Officii), dan denkt men aan de woorden van Christus tot zijn leerlingen: ‘Gij echter wilt geen rabbi genoemd worden, want één is uw Meester, gij allen echter zijt broeders. En wilt uzelf geen vader noemen op aarde, want één is uw vader, Hij die in de hemelen is. En laat u geen meester noemen, want één is uw Meester: de Christus. Wie onder u de grootste is, zal uw dienaar zijn’ (Matth. XXIII 8-11).