De Nieuwe Stem. Jaargang 17

[p. 237]

[Nummer 4]

Oscar Mohr †
Afscheid voor goed?

Tien jaar geleden, in mei 1952, overleed plotseling mijn jeugdvriend O.W.P. Mohr, vertegenwoordiger van de Stichting voor Culturele Samenwerking te Djakarta. Door de vriendelijke bemiddeling van zijn oud-medewerker, de heer W. Mooyman, ontving ik de tekst van de afscheidsrede, die Mohr twee maanden voor zijn dood had gehouden bij het vertrek van twee Indonesische kunstenaars naar Europa. Voor Mohr was dit, zonder dat hij het wist, een afscheid voor goed.

Deze rede, die treft door haar persoonlijk en menselijk accent, is typerend voor de wijze waarop Mohr er naar gestreefd heeft in een moeilijke periode een vrijwel onmogelijke taak te vervullen, en er voorwaar in slaagde bij tal van Indonesiërs begrip en sympathie te wekken; maar zij treft ook door haar actualiteit, nu het Nederlandse en het Indonesische volk zich voor de vraag zien gesteld, of zij nu werkelijk van plan zijn, ook in het culturele en menselijke vlak, afscheid voor goed te nemen.

W.F.W.

We nemen vandaag afscheid van twee goede vrienden: Asrul Sani en Ramadhan Kartahadimadja gaan voor enige tijd naar Europa, om te beginnen naar Nederland en dat is in zekere zin ook Europa, al heeft ons land enkele eigenaardigheden die het van de rest van Europa onderscheiden. Een van die eigenaardigheden is dat het overhoop ligt met Indonesië. Dat doet geen enkel ander land van de wereld.

[p. 238]

Het is treurig en we weten allemaal hoe dat komt, historisch, politiek, economisch enz. Maar ik ga graag nog verder om een verklaring te zoeken. Zelf vraag ik me dikwijls af waarom ik nu juist naar dit land ben gegaan? Waarom is het me niet even onverschillig als Columbia? Waarom zijn de Hollanders in de tijd toen zij de keus hadden tussen Noord- en Zuid-Amerika, Australië en vele landen van Azië en Afrika juist hier blijven plakken? Om de notemuscaat? Dat leerden we op school. Ik vind dat maar een goedkoop praatje. Ik geloof dat het in iets anders zit. In een of andere affiniteit. Een affiniteit die zich positief en negatief kan uiten, in een speciale aantrekking en een speciale afkeer. Van de speciale afkeer krijgen we thans ons deel, ik hoef in deze kring niets te zeggen over de befaamde sentimenten. Maar ik hoef er in deze kring ook niet over te zwijgen.

We staan ook nu nog niet onverschillig tegenover elkaar, hoe graag velen van ons dat ook zouden willen. Ik zie in de ambivalente verhouding - van afkeer en sympathie - om een technisch woord te gebruiken, mogelijkheden die ver uitgaan boven de problemen en conflicten van dit ogenblik en boven de belangen van de twee volken waartoe wij behoren.

We kunnen proberen helemaal van elkaar af te komen, eens en voorgoed een einde te maken aan de ambivalente verhouding met al haar complicaties en ergernissen. Het moet mogelijk zijn tot een correcte onverschilligheid te komen, zoals dat gebruikelijk is onder verstandige mensen. Dan doen we de beste zaken, dan hebben we de minste ruzie. Dan hebben we de vrede die heerst tussen IJsland en Paraguay. Deden we allemaal maar zo - waren we dan niet just one big happy family? Ik zou dit jammer vinden. Ik zou dit een groot verlies vinden. Voor ons, voor U en voor de wereld en ik zal proberen te zeggen waarom. Ik wil er even aan herinneren dat ik hier niet spreek als een meneer van de Stichting. In onze kring denkt ieder hierover zoals hij zelf wil, wat ik zeg is geen declaration of policy, want ik heb geen policy zoals U misschien weet en ik kan er geen hebben zoals

[p. 239]

U uit mijn woorden dadelijk zal blijken. Ik spreek als vriend van Asrul en van Ramadhan en als vriend en bewonderaar van Bapak Sjafei. Ik richt me met deze woorden tot hen, maar er is geen reden waarom anderen onze conversatie niet zouden horen.

Ik moet even grijpen naar de grote dingen om ons heen, de grote dingen die in de wereld gebeuren, de geweldige crisis die we beleven als gevolg van de confrontatie van letterlijk alle mensen van de wereld met elkaar. Ze botsen tegen elkaar op en kwetsen elkaar en ontdekken in zichzelf en in anderen dingen die ze niet wisten en die ze liever niet wisten. Ze versterken hun afweermaatregelen persoonlijk en collectief, verschansen zich achter alles wat ze in zichzelf aan krachten vinden en zoeken nieuwe combinaties met grote haast en angst. Ze proberen zich sterker en flinker voor te doen dan ze zijn, ze omringen zich met de uiterlijke tekenen van prestige en met leuzen die lijken op toverformules. Dat is begrijpelijk en onvermijdelijk. We zijn op weg naar nieuwe tegenstellingen, misschien naar nieuwe toestanden van evenwicht. Van tijdelijk, wantrouwig en ontplofbaar evenwicht. Nog niet op weg naar een behoorlijke manier om met elkaar op te schieten. Ik ben niet zo optimistisch of naief om te denken, dat de mensheid die nog zo geweldig jong is - pas 10.000 jaren van beschaving en waarom zouden de mensen niet nog een millioen jaar of nog veel langer op aarde kunnen leven? - ik denk niet, dat de mensheid vooreerst de jaren der baldadige puberteit te boven zal komen, haar levensgevaarlijke en roekeloze spelletjes zal laten en overgaan tot de ernst en de edele vreugden van de mannelijke leeftijd. Maar ik vind wel dat wij, die individueel reeds proberen volwassen mensen te zijn, elke gelegenheid moeten aangrijpen om een stap verder te komen. Zulk een gelegenheid hebben we nu, juist nu alles door elkaar ligt, juist door de totale crisis. Straks is het misschien weer voor lange tijd te laat. Straks zijn de nieuwe posities misschien weer voor lange tijd ingenomen, de ijzeren gordijnen doorgetrokken en zijn we voor elkaar, ten opzichte van elkaar, objecten van vrees, afschuw en haat.

[p. 240]

Uw volk en het onze kunnen daar misschien maar weinig toe- of afdoen. De resten van ons onderling conflict zijn in dit geheel van vrijwel geen belang, maar als we ons afvragen wat we kunnen doen om tegen dit gevaar te vechten, dan is dat mijns inziens wel veel, namelijk iets van essentiele waarde. We kunnen trachten in een van de tegenstellingen klaarheid te brengen, zelfs heilzaam in te grijpen. Een van de tegenstellingen, die zonder een bewuste en krachtige inspanning geweldig veel olie op het vuur zal blijven storten - de fameuze tegenstelling tussen Oost en West, die gevaarlijke dooddoener, die gemakkelijke, domme leus. We hebben met elkaar te maken, we kennen elkaar, we hebben elkaar zo langzamerhand alles naar het hoofd gegooid wat we bij de hand hadden - het wordt tijd, dat we leren zien en leren zeggen aan anderen wat ervan waar is, dat West en Oost niet met elkaar kunnen leven - en wat niet. Eens zullen we het allemaal moeten leren om met elkaar te leven op een planeet, of we willen of niet. We have got to like it. Er zit niets anders op. Wie ter wereld verkeert er in een gunstiger positie dan Indonesiërs en Nederlanders om zich hierin te oefenen? Ik geloof niemand. Wat is daarvoor nodig? Dat de verschillen inderdaad groot zijn. Wat nog meer? Verstandige mensen. Laten we hopen dat wij dat zijn. En wat nog? Dat niet alle wegen geblokkeerd zijn. Dat er een brug is, desnoods een smalle wankele brug, die niet is verbrand door haat. Het is een wonder waarvoor we alleen maar dankbaar kunnen zijn, dat we elkaar nog kunnen beschreeuwen. Dat we hier bij elkaar zijn, bij voorbeeld, en dingen als deze openhartig uitspreken. Ik ben ervoor om hiervan gebruik te maken, zolang het kan. Om de moeilijkheden die wij daarbij ondervinden, de ergernissen en de spoken die wij tegenkomen te bestrijden met even veel moed en zelfverloochening als de eerste de beste pleegt te tonen, wanneer het er om gaat elkaar te vernietigen.

Ik ben er voor dat vrije mensen vrij met elkaar omgaan zolang en waar dat kan. Dit zit achter mijn werk bij de Stichting, dit streef ik na met overreding, met

[p. 241]

kunst- en vliegwerk, zo nodig met list en naar ik hoop met ons voorbeeld. Het doet me goed dit eens te zeggen, hardop te antwoorden op de vraag - wat wil die Stichting eigenlijk? Het doet me goed dit te zeggen tot mijn vriend Bapak Sjafei, voor wie ik zulk een diepe bewondering heb opgevat. Omdat hij weet dat de strijd voor zijn volk dezelfde is als de strijd voor de eenvoudige waarheden, voor de eenvoudigste van alle waarheden, dat we elkaars naasten zijn. Het is niet gemakkelijk zich daarnaar te gedragen, maar het moet.

Het is niet gemakkelijk, omdat we zo van elkaar verschillen. Naar aanleg, naar herkomst, naar belang op korte termijn. Naar gewoonten, naar denkgewoonten vooral. We moeten elkaar leren kennen, dan verdragen, misschien waarderen. Het is een weg die eerst naar de diepte leidt waar alle mensen gelijk zijn. Een afdaling in onszelf. Het is een lange en moeilijke weg. Wie hem kiest moet weten wat hij doet. Hem dreigen geen gevaren meer van buiten, alleen van binnen, uit zichzelf. Uit de haard van zijn eigen vulkaan. Hij moet weten wat hij doet als hij terug wil keren naar de begane grond, weer onherkenbaar worden onder gewone mensen en in hervonden eenvoud wandelen over de groene valleien van Minangkabau en Priangan.

Ik hoop, Asrul en Ramadhan, U eens zo terug te zien.