De Nieuwe Stem. Jaargang 17

[p. 49]

A. Romein-Verschoor
Kroniek van het proza

Anna Blaman: De Verliezers. J.M. Meulenhoff, Amsterdam. 1960. 3de druk, 1961.

‘Ze las de titels. En toen riep ze: “Zeg Bertha, De Verliezers van Anna Blaman zie ik hier staan. Dat is pas uit, heb ik gelezen. Is 't mooi?” Bertha weer terug: “Neem het maar mee, als je 't wilt lezen.” “Ach ja,” zei Driekje aarzelend, “waar gaat het over?” Bertha weer terug: “Over de Verliezers natuurlijk.” En Driekje: “Wie zijn dat?” En Bertha: “De mensen... vooral de mensen van goeden wille tot aan hun dood.” Driekje zette het boek terug: “Dat weet ik,” zei ze, “dat hoeft Anna Blaman me niet te leren.” ’.

In dit op een wonderbaarlijke manier ‘proscopische’ fragment uit Anna Blamans laatste roman is de zin van het boek samengevat. Want het onthult de melancholieke overtuiging, die de kern ervan is: de mensen en met name de mensen van goede wil leggen het af tegen het leven. Maar het geeft ook de reactie op wat wel schrijfsters meest innerlijke overtuiging was van de verpleegster Riekje de Vos, die zegt: ‘dat hoeft Anna Blaman mij niet te leren.’ Want door dit mistroostig feit als ‘natuurlijk’ te ervaren, komt Riekje het in diepste wezen te boven en in zoverre zij immers een schepping van de schrijfster is, is dit ook een overwinning in mineur van Anna Blaman zelf en zou men kunnen zeggen, dat zij met Riekje de Vos haar eerste, wat de klassieke Russische schrijvers noemden positieve figuur vorm heeft gegeven.

Er ligt voor mijn gevoel een grote, niet zo gemakkelijk van buiten af te verklaren afstand tussen Anna Blamans voorlaatste roman: Op Leven en Dood en deze onvoltooide laatste. Zonder de literaire beschouwingswijze geheel te verwerpen, die zegt, dat zin en waarde van een werk alleen zijn af te lezen uit dat werk zelf, vraag ik me toch af of de biograaf van haar laatste levensjaren niet veel van deze tegenstelling zou kunnen verklaren.

[p. 50]

In beide gevallen gaat het om een hoofdpersoon, die aan het leven geneest, zij het niet zonder zware crises en ernstige littekens, al weten we dat wat De Verliezers betreft slechts uit enkele aantekeningen, waarin de schrijfster de bedoelde afloop van haar verhaal aangaf. Op Leven en Dood streeft van de titel af al naar een meer dan levensgroot formaat: het wil een gigantische strijd uitbeelden van een onverbiddelijke waarheidszoeker, die de godsdienst, de politiek, de liefde tot op de leegte van hun dubbele bodem peilt, maar het is alles te fel en te hevig en tegelijk te ondiep om een innerlijke overtuiging te suggereren. En aan het eind zijn we wat beduusd om de schrale winst, waarmee de held uit die mythische worsteling te voorschijn komt. De Verliezers gaat eigenlijk om hetzelfde thema: wat laat het leven ons uiteindelijk behouden? Maar de toon en de accenten zijn totaal anders. Zo luidruchtig gespannen als het eerste verhaal geschreven was, zo gedempt en vloeiend is het tweede. Het is alsof de schrijfster een heel ander palet is gaan gebruiken. De al te opzettelijk vlammende kleuren van hartstocht en grilligheid zijn vervangen door de tussentinten van tederheid, van willen-begrijpen en vooral ook van medelijden. Daarmee kan zij ruimschoots volstaan om ons het simpele leven te tekenen van de verpleegster Riekje de Vos met haar vriendin Bertha en de kleine mensen, met wie ze door haar werk en woning in aanraking komt. In de eerste plaats de zielige weduwnaar Kostiaan. Ook na haar dood kan hij de verslaving aan zijn hooghartige vrouw Lucia niet te boven komen en in zijn verlatenheid klampt hij zich vast aan ‘de zuster’, die zijn vrouw verpleegd heeft en die hem in haar gevoelsreactie kan hem niet redden en met te over de ontoegankelijke patiënte een engel van mensenliefde en zijn laatste toevlucht lijkt. Riekje, actief in haar behulpzame dadendrang, maar wat sloom in haar gevoelensreacties kan hem niet redden en met te weinig verweer tegen zijn zielige aanhankelijkheid, moet ze hem ten slotte toch terugwijzen en hem daarmee onwillens de tweede grote desillusie van zijn leven aandoen, waaraan hij te gronde gaat. Voorzover het

[p. 51]

verhaal gevorderd was, ziet men ook het verlies van de hartstochtelijke en overgevoelige Bertha onafwendbaar aangekondigd evenals van de kleinere bijfiguren.

De grote Russen, die een ‘positieve figuur’ nastreefden: Gogolj, Dostojewski, Tolstoi zijn daar nooit bevredigend in geslaagd, misschien omdat zij reikten naar de uitbeelding van engelen en ‘übermenschen’ en dat gebeurt alleen ‘bevredigend’ in de kerkelijke kitsch. Zou Anna Blaman erin geslaagd zijn haar positieve figuur te verwezenlijken, wanneer zij dit boek had kunnen voltooien? Met evenveel overtuiging als weemoed kunnen we daar ja op zeggen. Omdat bij dit haar laatste en onzes inziens belangrijkste werk alle krampachtigheid is weggevallen, omdat de ‘positieve figuur’ hier is nagestreefd niet in het bovenmenselijke, maar in het menselijke vlak een verlies wordt uitgebeeld, dat niettemin geen nederlaag wordt omdat de bitterheid der gekwetste eigenliefde er niet in meespreekt. Zoals Anna Blaman het zegt in de laatste woorden, die zij tot ons richtte: ‘Kortom het menselijk tekort (het onbegrip, het misverstand), of er nu goede wil of onwil is, ruïneert hier een mensenleven, desondanks blijft de menselijkheid (hier in de zin van talent voor liefde) onaangetast.’

Jos Panhuysen: de pornograaf, roman. Uitg. A.A.M. Stols/J. - P. Barth, 's-Gravenhage z.j.

Het stofomslag vermeldt, dat de schrijver ‘in een concreet geval dat zich hem aanbood’ de aanleiding tot het schrijven van deze roman vond. Daarmee blijft de lezer in twijfel of hij eigen bittere ervaringen te boek stelt in dit verhaal van een man van wie in de pers geinsinueerd wordt, dat hij onder een schuilnaam pornografie zou schrijven. Maar het doet er bijzonder weinig toe of hij zichzelf of een ander op deze onbloedige en onjuridische wijze recht verschaft; waar het om gaat is dat hij dat met zoveel humor en levenswijsheid doet. Het is allerminst een afstraffing geworden en nog minder een aanklacht of klaagzang. Panhuysen weet zich te verplaatsen in de zelfbewuste en toch wat onzekere tweederangsfiguur, die uit een mengsel van

[p. 52]

sensatiezucht en verstopte rancune er toe komt zijn collega te belasteren of net weer niet zo te belasteren of hij kan zich, mede door de grootmoedigheid van zijn slachtoffer, zij het dan met wat angst en kleerscheuren, toch nog aan de gevolgen onttrekken. Hij geeft een aandoenlijk beeld van zijn vrouw, wankelend tussen haar willen liefhebben en bewonderen en haar doorzicht in het beperkte talent en de kleine karaktertrekken van de geliefde.

Maar de eigenlijke waarde van dit boek ligt toch in de louterende ervaring van de aanvankelijk wild verontwaardigde belasterde, dat de onredelijkheid meer ‘als klissen in wolle’ haakt dan de redelijkheid en dat er daarom voor zijn verweer niet de plaats in de pers te vinden is, die hem naar hij meent toekomt. Dan volgt hij de weg, die zijn tegenstander hem in zijn dwaasheid gegeven heeft: die maakte van fictie waarheid, hij maakt uit de waarheid van zijn ervaring de fictie van een roman, zodat het verhaal rond loopt, als een slang, die zich in zijn staart bijt. En wanneer hij na deze katharsis weer het redactiebureau van zijn krant uit- en inloopt, fluitend en zingend Es geht alles vorüber, es geht alles vorbei, dan wordt de laatste schakel in deze kringloop van redelijkheid en onredelijkheid gevormd door de woorden van de lasteraar, die het geërgerd aanhoort: ‘Vals natuurlijk, afgrijselijk vals. De zot, de vuilspuit, de pornograaf’.

Leo Vroman: Proza. 1960. N.V. Em. Querido's Uit. Mij. Amsterdam.

Leo Vroman behoort tot die vrij zeldzame schrijvers, van wie men te allen tijde om een verloren ogenblik tot een gewonnen ogenblik te maken een willekeurige bladzijde kan opslaan. Want op iedere bladzijde valt te genieten, wat het meest eigen aan hem is: zijn schrijfwijze, zijn woordgebruik, zijn denk- en verbeeldingsvormen. Daarom verdient de firma Querido onze dank, nu ze in deze handzame en verzorgde herdrukbundel a.h.w. een grote schaal vol Vroman-vruchten ter keuze bij ons op tafel zet.