De Nieuwe Stem. Jaargang 17

Frans de Bruyn
Twee knikkers

- Het is geweldig had Mennes aan zijn vrouw gezegd, wat je na jaren bij mekaar krijgt. Hele margarinedozen vol. Ach. Ze vergeten zo snel, die jongens. Geef ze een draai om de oren. En een half uur later lichten ze vriendelijk hun petje af. Je hebt wel te zeggen dat ze al hun rommel na de prijsuitreiking weer kunnen krijgen. Maar ze kijken er gewoonweg niet meer naar om. Ik geloof dat ik er in het vervolg een papiertje met hun naam op zal kleven. En op het einde van het schooljaar een extra prijsuitreiking houden van al die oude dingen waar ze zelf niet meer aan denken. Hele margarinedozen vol. En ik vind niets zieliger dan verlaten kinderspeelgoed. Tollen, revolvertjes, autotjes, popjes, bergen prentjes, meccano-onderdeeltjes, fluitjes, kartonnen muisjes die langzaam langs de wand blijven glijden. En knikkers ook natuurlijk. Honderden knikkers. Vroeger hadden wij alleen van die matte groenachtige bolletjes, die in de halzen van de limonadeflesjes zaten. We kregen ze van de dikke stinkende vrouw die aan de spoelbakken stond en die ze voor ons uit de gebroken flesjes haalde. Iedere keer dat die knikkers tegen mekaar botsten sprongen er kleine stukjes af en ten slotte waren ze helemaal korrelig en ondoorzichtig als kleine sneeuwballetjes. Maar nu zijn

[p. 36]

de knikkers kleurige glimmende juwelen. Ze zijn hard en onverwoestbaar als metaal. En er zitten kleine bonte slangetjes in, visjes, bloemen. Sommige zijn grillig dooraderd als vreemde ertsen. En andere vertonen slechts één enkele pijnlijke kleur. Men denkt aan vergrote details van ingewanden, iedere keer dat men in zo'n margarinedoos kijkt. Een leverreliëf. Longblaasjes in technicolor. Of aan ogen van diepzeevissen. Mensenogen ook. Ik heb een handvol knikkers liggen, de grootste van allemaal, die net mensenogen zijn. Eerst dacht ik dat het echt kunstogen waren. Van een zoontje van een opticien of zo. Maar ze kwamen van een slonzig ventje. En hij zei dat zijn broer op zee was en dat die ze voor hem meegebracht had van de Perzische Golf. Hij stak zo'n vieze glazen bol tussen zijn lippen en dan was het net of hij drie ogen in zijn spichtige kop had. Of tussen duim en wijsvinger en dan zijn twee handen verstrengeld, zodat het de kop werd van zo'n gek marsmannetje dat men wel eens op karikaturen ziet. Op de binnenkoer deed hij dat tijdens de speeltijd. Maar toen hij er in de klas ook al mee begon, heb ik ze afgenomen. Hij lachte slap en zei dat het hem niet schelen kon. En dat zijn broer iedere keer wat nieuws voor hem meebracht.

Toen Ronnie dat hoorde van de speciale knikkers, keek hij geboeid op van zijn blad papier en de purperen locomotief die hij aan het tekenen was. En zei dat hij ze graag wilde hebben.

Eerst antwoordde Mennes niets. En hij begon uit een paar doosjes bruikbare lucifers bijeen te zoeken. Want hij had de gewoonte al zijn ontbrande houtjes weer op dezelfde plaats weg te bergen.

Dan wilde hij zeggen, dat hij geen speelgoed van andere kinderen meebrengen kon. Maar hij had al zo dikwijls nieuwe potloden of meetlatjes meegebracht. Voorwerpen die de jongens ergens vergeten hadden. En die hij dan goed zichtbaar enkele weken op zijn lessenaar liet liggen. En ten slotte achteloos in zijn eigen tas stak. Zodat hij nog nooit in zijn hele loopbaan harde of zachte potloden moest kopen, liniaaltjes, meetlatten. En dat hij zo'n aankopen, ook voor zijn

[p. 37]

eigen zoontje, steeds als voorbarig beschouwde. Weggesmeten geld. Hij vond toch altijd wat bruikbaars in zijn klassen.

Ronnie wist dat. Hij had immers eens in dunne potloodlettertjes de naam van een jongen ontdekt op een lat, die zijn vader zogezegd voor hem kocht omdat hij zijn eerste tien voor schoonschrift had behaald. Mennes zweeg dus maar. Uit vrees dat zijn zoontje het argument van de lat uitspelen zou. Of misschien nog wel meer zeggen dan dat. Want aan de herkomst van de stapels potloden in de onderste schuiflade van zijn bureau kon ook al lang geen twijfel meer bestaan.

Maar toen de jongen nog eens aandrong, had Mennes ten slotte beloofd van zo'n oog mee te brengen om het eens te tonen. Twee, had Ronnie geëist. Een mens heeft twee ogen. Een hond. Een vis. Elk levend wezen heeft twee ogen.

- Goed, twee dan, had Mennes gezegd, om je eens te laten kijken hoe die dingen er uitzien. Maar niet buiten mee komen. Dat is geen zicht voor andere mensen.

Immers hij vreesde dat Ronnie algauw op straat zou lopen om met de knikkers in zijn handen het hoofd van een marsmannetje te maken. En dat bij voorbeeld de jongen met zijn broer die naar de Perzische Golf vaart, hem zo ontmoeten zou. Dat kon nog erger worden dan de scène met het meetlatje toen.

En terwijl hij in de zure morgen naar school liep, besloot hij de knikkers maar liever te laten waar ze waren. Want er bestond net zoveel kans dat Ronnie er alles over vergat, dan dat hij er nog eens opnieuw begon over te zeuren. Zoals hijzelf iedere morgen door de herfststraat stapte met het gevoel, dat de avond over een lege dag begon te vallen in plaats van de zonsopgang, die door de radio tot op een minuut na precies aangekondigd werd. Te meer omdat hij de bewaker van de watertoren niet ontmoette, terugkerend van de boer met zijn dagelijks kannetje melk. De debiele jongen die met zijn wrakke kinderwagen op hetzelfde uur naar het stort trok om oud ijzer bijeen te scharrelen. De sprakeloze dochter van de coiffeuse met haar en heupen zoals Brigitte Bardot en die

[p. 38]

fotomodel was in de stad en die zich struikelend en hinkend op haar hoge hakken naar de bus begaf. En bij de poort geen sombere zwijgende jongens met uitpuilende boekentassen en smerige fietsen.

Mennes trapte in een zuigende modderplas en hij kreeg een griezelig vochtig gevoel in zijn schoenen. Hij vloekte luidop omdat er toch niemand was. En omdat er nu al sedert meer dan een jaar allerlei werkzaamheden aan de gang waren, waar helemaal geen eind scheen aan te komen. Eerst een hele nieuwe electrische leiding, dan centrale verwarming en een compleet stookhuis. Dan andere deuren en ramen omdat de oude allemaal rot geworden waren. En nu in gans het gebouw nieuwe vloeren en plaveien op de binnenkoer. De binnenkoer zag er net uit als een exercitieterrein voor soldaten met bergen zand, loopgrachten en diepe ronde gaten waar juist een man in kon.

Mennes liep de gang in over grijze planken die op de blonde zavelbedding lagen en hij spuwde misprijzend tegen een stapel tegels langs de wand. Het verwonderde hem dat er nog geen licht brandde in het kantoortje van de baas. En dat er zelfs nog geen troepje jongens tegen de grote radiator kleefde. Leerlingen die met de bus uit een naburig dorp steevast een half uur te vroeg arriveerden.

Hij keek in een klaslokaal dat hij tijdelijk had moeten verlaten en hij stelde vast dat al de meubelen aan één kant waren gezet. In de andere helft was de oude vloer al opgebroken en had men de grond een meter diep uitgegraven om eerst een nieuwe roostering te steken. In een volgend lokaal waar hij zijn didactisch materiaal bewaarde, was de wanorde echter niet zo groot. De nieuwe vloer lag er al, netjes en glanzend. Maar langs de wand onder de ramen was er nog een geul van een halve meter, waar men pas allerlei buizen had doorgetrokken en omwikkeld met geteerde weefselbanden. En die nog moesten toegedekt worden met zavel. En dan een laagje beton er over om de rest van de vloer te leggen. Die laatste karwei was trouwens al voor een gedeelte gedaan. In een hoek lagen zelfs al enkele tegels, maar verder moet de zavelbe-

[p. 39]

dekking nog opgehoogd worden en met cement bedekt. Mennes besloot wat wandkaarten, blokdiagrammen, gesteenten en zo bij mekaar te zoeken voor de lessen van die morgen. Iets dat hij slechts deed als hij zo vroeg op school was, dat hij er meer dan ruimschoots de tijd voor had.

Het was nog vrij donker in het lokaal. Door de hoge kasten die rug tegen rug in het midden van de ruimte stonden. En eerst toen Mennes het licht aanknipte, zag hij ze eerst zitten wachten, roerloos en zwijgend, de vier jongens, achter een lange tafel, waar anders allerlei soorten gesteenten op uitgestald waren. Peters van het hoogste studiejaar, blond, met zijn ijzige heldere blik en zijn scherpe haviksneus. Een bedaard roofdier. De Herdt, ook van de derde klas, wiens broer op de tanker naar de Perzische Golf vaarde. In een smerig cowboyhemd onderuit liggend en met zijn rubberen basketvoeten tot voorbij de tafel. En dan Coomans van het laagste klasje. Een klein ventje met een hazelip en dat Mennes nog nooit verstaan had, om het even wat het probeerde te vertellen. En ten slotte Westerlinck. Een beer met rood haar en dikke pukkels in zijn gezicht. Die zeker al tien jaar zogezegd afgestudeerd was, maar die ze vlak voor het eindexamen voor een of andere onbeschoftheid aan de deur gezet hadden.

- Wat is dat? vroeg Mennes. Een vierschaar?

- Juist, bromde Westerlinck. Ga maar even zitten... Het dossier, Coomans.

- Ik zie niet goed in, waarom ik zou gaan zitten, protesteerde Mennes zwakjes die zich een oude stelregel herinnerde, nl. dat het altijd psychologische winstpunten oplevert als men een jury letterlijk uit de hoogte bekijken kan.

- Zitten of tegen je kloten, brulde Westerlinck en hij schopte onder de tafel met een zware veiligheidsschoen zoals de spoormannen dragen.

Toen begon Coomansje te lezen. Met veel sisgeluiden en af en toe gorgelend. Met kleine speekselballetjes aan de mondhoeken en in de spleet van de hazelip. Tien, vijftien minuten lang. Mennes verstond er geen

[p. 40]

woord van en Coomansje blijkbaar evenmin wat hij las. Hij kon net zo goed bezig zijn met ‘De Moord op Julius Caesar’ als met een ‘Schoolidylle’ van Top Naeff. Maar zodra hij met zichtbare voldoening door de tekst heen was, begon hij grimassen te maken en onnozel op en neer te wippen op zijn stoel.

- Dat is dus duidelijk, sprak Peters.

- Ik begrijp er helemaal niets van, zei Mennes.

- Wij evenmin, kwam De Herdt tussen. Dat hoeft toch niet. Wij hebben ook nooit een woord begrepen van wat je ons vertelde en toch deed je ons de das om. Nam je op de koop toe alles af wat je krijgen kon. Pikte linialen, gommen, potloden, Perzische knikkers die mijn broer van zo ver op levensgevaar meebracht.

- Zwijgen, antwoordde Peters nadat hij hem had laten uitspreken. Jij bent hier maar als vertegenwoordiger van de technische afdeling voor de uitvoering van de zaak.

- Wat is dat voor een belachelijke komedie, vroeg Mennes met een tikje onrust in de stem en hij wierp een vluchtige blik op zijn polshorloge. Ik kan wel met een grapje om. Maar als de baas...

- Geen sprake van, grinnikte Westerlinck. Je snertzoontje heeft gisteravond in de turnkring staan kletsen over knikkers als mensenogen. En hij zal ze hebben ook. Want voor een koppel koperen soldatenknopen heeft dat sul van een ventje alle klokken en horloges in je huis een uur vooruit gezet.

- De baas zal die smakeloze grap...

- Och kom, wie praat er nu nog over bazen. De onmondigen zijn mondig geworden. De bazen zijn uitgepraat. De discipelen ook. Ze vertellen al eeuwen dezelfde flauwekul: orde, gezag, eer, tucht, vaderland, punten toekennen, klassementen maken. En ondertussen maar met de kloten van het volk spelen.

- Eet sjuist, eet sjuist, giechelde Coomansje.

- En nu, ging Peters op zijn beurt verder. Nu worden de kinderen ook al aangetast in hun waardigheid. Je legt mee dossiers aan over de boeken die ze lezen, hetgeen ze doen in hun vrije tijd, over hun omgang met het andere geslacht, over hun spelletjes in de redoute

[p. 41]

en het mastenbos, over hun eetlust en hun slaaplust.

- Belachelijk, zei Mennes.

- Inderdaad belachelijk, stemde Peters in. Dat vindt iedereen. Maar iedereen doet er aan mee. De vrijheid bestaat niet meer. En wie zich niet verzet tegen alle vormen van de aantasting der persoonlijkheid is mee schuldig.

- Ik alleen? vroeg Mennes rood worden omdat hij aan de gestolen tekenlat enzovoort dacht.

- Genoeg gekletst, sprak Westerlinck. Er moet een voorbeeld gesteld worden.

- Dat is onrechtvaardig. De straf wordt bepaald door de graad van de fout. Ik wil alle rommel teruggeven, die ik al jaren zorgvuldig in mijn margarinedozen bewaar. Maar voorbeelden stellen...

- Je stelt al twintig jaar voorbeelden, antwoordde Westerlinck. Bij voorbeeld. Altijd maar bij voorbeeld. Een leerling verliest punten voor een stopwoord. Jij hebt al miljoenen keren bij voorbeeld gezegd. Babbelen in de rang. En een sukkelaar die het minst of niets gezegd heeft krijgt dadelijk een zware straf. Als voorbeeld. Om de anderen schrik aan te jagen, de anderen waar je zelf schrik van hebt. We stellen nu ook een voorbeeld. Zoals toen ik vlak voor het examen er uit vloog, omdat ik je een vent van niks genoemd had.

- Sjuistelde noot tsjoen ich spjrak, merkte Coomansje op.

- Vooruit, zei Peters. Alles staat op papier. We hebben de curven getekend. Positief en negatief. En je gemiddelde ligt precies net onder het niveau van de begane grond. Waar wij nog met beide voeten op staan. We maken er dus maar kort spel mee.

- Sja, sja, juichte Coomansje.

- Ik wil dat dossier eens bekijken. Dat dossier van mij.

- Och zwijg, antwoordde Westerlinck schouderophalend. Zwijg. Je hebt ons de papieren over ons ook nooit getoond. Nooit verteld wat er achter onze rug allemaal bekokstoofd werd.

- Onze spullen gepikt voor je eigen jong, godverdomme, vloekte De Herdt.

[p. 42]

- Nietwaar, protesteerde Mennes. Nietwaar. Die ogenknikkers heb ik nog. Ze liggen hiernaast in de lessenaar. In de margarinedozen bij de andere dingen. Jullie stoorden de les, spartelden tegen, maakten de zaken moeilijk. Het was voor jullie goed. De dossiers ook. Om jullie beter te leren begrijpen, te helpen, te leiden.

- Gestipte ij of ei, vroeg Peters ijskoud.

- Bij voorbeeld, sprak De Herdt.

- Het ene kan net zo goed als het andere, grijnsde Westerlinck. Op de grens van nacht en dag. Wordt het donker of wordt het licht. Een kind valt in het water. Het wordt gered of het verdrinkt. Een smeerlap wordt gevloerd. Hij stikt of hij blijft leven.

- Sjtikke, sjtikke, gniffelde Coomansje.

Op een teken van Peters sprongen ze alle vier recht. Westerlinck bond Mennes vakkundig de armen achter de rug en sjorde ook zijn benen stevig vast. Dan een prop in de mond, want Mennes begon kinderachtig te blèren. Coomansje en De Herdt stonden er eerst voor spek en bonen bij te kijken. Maar voor ze Mennes behoedzaam op zijn rug neerlegden in de zavelbedding, gaf het jongetje met de hazelip hem een paar nijdige trappen tegen de schenen. En daarna spreidde De Herdt met een troffel rondom Mennes zavel uit, streek hem mooi glad en bracht ten slotte nog een dun laagje aan zodat alleen de ogen en de neusgaten nog vrij bleven. Met behulp van kleine rolletjes papier.

Mennes kon de jongens nog een tijdlang bezig zien met een kuip cement en troffels en tegels. Ze glunderden van vlijt en handigheid. En als ze met alles klaar waren, bleven ze nog een poosje voldaan staan kijken terwijl De Herdt de papiertjes uit de gaten wegrukte.

Toen gingen ze rustig weg. Mennes probeerde zich te bewegen. Zachtjes eerst, uit schrik dat een brutale poging te veel weerstand ondervinden zou en zijn spieren van angst en verwarring verlammen. Maar hij zat zo vast als een muur. Hij was een tegel, een steen, een koude vloer. Die kinderen voortaan onverschillig zouden bevuilen met hun beslijkte voeten, met inkt, met krijt. Met alle smerigheid die ze van de straat en

[p. 43]

van huis meebrachten. Soms stiekem. Soms brutaal en onbeschaamd.

Het ergerde hem niet. Het liet hem zelfs onverschillig. En hij bleef liggen, klam en verstard. Tot hij vreemd gevormde geluiden hoorde. Trillingen van joelende jeugd op de binnenplaats, van metselaars en fitters, tikken van een stok boven zijn hoofd. Later een soort vaderlands lied. Tot hij Ronnie boven de gaatjes verschijnen zag. Het jongetje boog zich voorover en raakte heel voorzichtig met een vinger zijn ogen aan. Dat gaf een heerlijk opwindend gevoel. Zoiets als een bevrijding. Van een stenen beeld dat langzaam warm wordt, begint te ademen, gevoel krijgt. Maar toen Ronnie met zijn scherpe nageltjes aan de randen begon te krassen om de ogenknikkers los te maken. Toen voelde hij zo'n ijselijk gloeiende pijn, dat hij niets anders meer dacht, verlangde, hoopte dan slechts steen te zijn. Een steen omringd door stenen. Een vlak van rust. Onwrikbaarheid.