De Nieuwe Stem. Jaargang 16

[p. 755]

P. Glazema
Gezichtsbedrog

Het was een mooie herfstdag, waarop twee geleerden in de gehoorzaal van de Internationale School voor de Wijsbegeerte te Amersfoort discussieerden over de vraag ‘Wat is eigenlijk religie?’ Op het schoolbord prijkten de figuren van een dieptepsychologische beschouwing over de structuur van de menselijke psyche. Onwillekeurig dacht ik hierbij aan de donkere put uit een sprookje op de bodem waarvan de gouden sleutel van de deur van een paradijsachtige onderwereld gevonden wordt. Stratigrafie van de ziel met als diepste laag de ongerepte oerbodem.

Dan zwerven mijn gedachten naar Rubljev's majestueuze iconen in het Tretjakov-museum, met als achtergrond het oude geloof, dat de eerste iconen uit de hemel gevallen zijn; niet door mensenhanden gemaakte oerbeelden (acheiropoieten) voor het gelovige hart, dwars door het verstand als bovenmenselijke waarheid aanvaard. Monumentaal, doch niet toetsbaar.

Geloof en wetenschap is de titel van een serie vergeelde boekjes in mijn kast en zij weerspiegelen een oud probleem en een niet opgeloste worsteling. Psychiater en theoloog zitten hier naast elkaar op het Amersfoortse podium, oprecht in hun inspanning om elkaar te benaderen, eerlijk in hun poging om een antwoord op de vraag naar het wezen der religie te geven, maar onverbindbaar. Buurlui, die over de schutting van de tuin een gesprek voeren. De kloof tussen de monumentale houding van het openbaringsgeloof en de indrukwekkende arbeid van de opgraving in de ziel blijkt aan het einde van de discussie onoverbrugbaar.

Is het een vergissing, dat deze beide geleerden hier samen op dit podium zitten? Was de onbevredigende controverse, die het slot kenmerkte, niet voorspelbaar? Kan niet de vraag gesteld worden of het wel zin heeft op dit eerbiedwaardige, aan de wijsbegeerte en niet aan de verkondiging gewijde podium deze halsbrekende toeren te verrichten?

[p. 756]

Meer dan ooit is mij duidelijk geworden hoe onvruchtbaar het is om in deze gehoorzaal het geloof te laten worstelen met de vrije wijsgerige doordenking van mens en wereld. Ratio en Mythos bewandelen elkaar niet-kruisende wegen. Toetsbaarheid en gelovig aanvaarden heffen elkaar op. In tegenstelling tot een kerk, waarvan verkondiging van geopenbaarde waarheid het apriori is en behoort te zijn, is de Amersfoortse School als centrum tot verdieping van levens- en wereldbeschouwing in de eerste plaats een ondogmatisch, methodisch leerinstituut. Staat boven de deur van een kerk ‘Credo’, aan de gevel van de Amersfoortse School werden de woorden ‘Wees mens’ geschreven.

Het is begrijpelijk dat men in deze tijd, nu de School ruim 40 jaren dit devies gevoerd heeft, behoefte heeft gevoeld haar karakter nader te omschrijven, zij het dan ook als een eigentijdse bewustwording. Daartoe formuleerde het curatorium de volgende ‘beginselverklaring’.

‘De Amersfoortse School is volgens artikel 2 der Statuten een centrum tot verdieping van levens- en wereldbeschouwingen.

De School brengt daartoe mensen van verschillende overtuiging en inzicht bijeen om hen tot verheldering en verrijking te leiden. Zij wil zelf geen instituut tot propagering of tot bestrijding van een bepaalde levens- en wereldbeschouwing zijn. De door de School beoogde verdieping en verrijking is wijsgerig van aard, dat wil zeggen, dat men door open gedachtenwisselingen tot een verder doordringen in de waarheid wil komen, waarbij men bereid is ook eigen zekerheden als onderwerp van discussie te aanvaarden. Wijsgerige verdieping is redelijk. Van degene die zich in zijn levens- en wereldbeschouwing op een andere grond dan de rede beroept, wordt verwacht dat hij dit in de School redelijk zal verantwoorden.’

Het wekt bevreemding, dat Prof. van Peursen, nadat deze beginselverklaring in het voorjaar met veel zorg was opgesteld, toch nog als belijdend Christen aanleiding gevonden heeft de hier volgende mede-

[p. 757]

deling in de Stemmen van augustus 1961 te publiceren.

‘De laatste maanden is een diepgaand meningsverschil over het karakter van de School binnen de kring van Bestuur en Raad van Bewindvoerders aan de dag getreden. Naar mijn persoonlijke mening komt bij sommige leden het verlangen naar voren tot inperking van de School o.a. via bepaalde aan het rationalisme herinnerende formuleringen. Vrezende dat dit beleid de School en zijn bestuursorganen afwerend doet staan t.o.v. personen van Christelijke levensovertuiging alsmede van meer existentialistische en mystieke visie, dat de School dus eerder orgaan van een rationalistisch getinte wereldbeschouwing dan een open centrum voor wijsbegeerte zal worden, heb ik mijn voorzitterschap neergelegd en mijn medewerking aan het programma gestaakt. Voor de oorspronkelijke opzet van de School blijf ik sympathie gevoelen. Aan de constructieve pogingen de goede sfeer te herstellen en de School niet tot “zuil” te doen worden wil ik medewerking verlenen.’

Deze extrapolatie nu, dat er voor belijdende Christenen op de School geen plaats zou zijn, is apert onjuist. Het verleden en heden heeft dit overtuigend bewezen, al moet erkend worden, dat op dit vrije podium ook het openbaringsgeloof in voorkomende gevallen door de analytische arbeid van redelijke bezinning kan worden aangetast. Het is echter verre van de Amersfoortse School voor Wijbegeerte om in haar geestelijke bedrijvigheid geen prijs te stellen op het verkeer met hen, die met betrekking tot het zoeken van de waarheid een lichtstraal van omhoog verkiezen boven het afdalen in de diepten van de menselijke ziel en het hanteren van het ondoorgrondelijke, aangeboren vermogen, dat met het woord ratio wordt aangeduid.

Het is in dit verband een hogelijk te waarderen feit, dat men van de zijde van curatoren van de School nu nog eens het principieel wijsgerig karakter van deze instelling heeft belicht, ten einde de aloude bedoeling van de School zuiver te handhaven. Men onderstreepte, dat gelovigen en ongelovigen in ons midden het erover eens zijn, dat de School geen forum is, waar men zonder meer zijn geloofsovertuiging belijdt. Steeds heeft

[p. 758]

de School daarentegen het standpunt ingenomen, dat in haar milieu geen dogmatische grondslag zo maar aanvaard wordt en dat wij zulke leerstelligheid aan critische analyse dienen te onderwerpen.

Niet het getuigenis, maar de bezinning kenmerkt de wijsgerige inspanning. Men kan van de religie in het algemeen, en ook van de christelijke godsdienst meer in het bijzonder, niet hóóg genoeg denken, maar dan moet men ook bereid zijn, over haar als een verschijnsel te denken. Juist de stichters van onze School - er zij herinnerd aan zuke eminente filosofen als Bierens de Haan en Van den Bergh van Eysinga - hebben hun taak in deze zin opgevat. Als wij niet langer aan deze oorspronkelijke opzet trouw bleven, dan zou de School haar unieke betekenis als een centrum der vrije gedachte verliezen.

Als Prof. Van Peursen schrijft, dat door een hiertoe strekkende verklaring ‘personen van christelijke levensovertuiging worden geweerd’ dan wekt hij de indruk, alsof christenen zich tegen een dergelijke bezinning zouden moeten verzetten, of wel omgekeerd, dat wie deze bezinning zoekt, geen christen zou kunnen zijn. Reeds vijfenveertig jaar lang heeft de School het tegendeel bewezen en wij dienen deze traditie met trots hoog te houden. Het recente optreden van Paul Tillich (die in mei van dit jaar de eerste Carl Mennicke Memorial-lecture hield) bewijst zonneklaar, dat er bij het curatorium niet in het minst een afweerhouding tegen het christendom (of één der andere wereldgodsdiensten) als zodanig bestaat.

De vrees van de heer Van Peursen, dat ‘een meer existentialistische en mystieke visie’ zou worden geweerd, is evenmin gewettigd. Onder ons zijn immers personen, het is genoegzaam bekend, die zich het intuitionisme, levensfilosofie, existentialisme en oosterse mystiek nauw verwant weten. Bij alle verscheidenheid echter zijn wij in ons filosoferen één in ons beroep op de algemeen menselijke ervaring en in ons streven naar objectieve verantwoording van onze opvattingen door argumentatie.

Deze toelichting ontzenuwt naar mijn mening ieder

[p. 759]

wantrouwen tegen de geest van de School en geeft volle zekerheid, dat zij van haar oorspronkelijke voetspoor niet zal afwijken.