De Nieuwe Stem. Jaargang 16

[p. 751]

O. Noordenbos
Geloof en ongeloof in de praktijk

Als wij ons de vraag stellen wat in het dagelijkse leven onder geloof en ongeloof wordt verstaan, dan komt het vrijwel hier op neer: het al of niet (meer) tot een kerk of kerkgenootschap behoren. Dit is van een niveau af gezien, waarop met poging tot begrip van elkanders geloof en ongeloof een dialoog, een gesprek kan worden gevoerd, stellig een simplificatie. Maar deze simplificatie maakt een tegenstelling mogelijk waarin aangrijpingspunten liggen voor het toespitsen van maatschappelijke en politieke verschillen en geschillen, die deze in een onzuivere sfeer brengen en de werkelijk gelovigen en oprecht ongelovigen een odium opladen dat hun vrijheid en onbevangenheid van denken en spreken belemmert en hun beste intenties bezoedelt.

Wij leven in een wereld waarin noch het geloof, noch het ongeloof als iets op zich zelf staands verschijnt maar met wetenschappelijke inzichten, met maatschappelijke en politieke opvattingen en aspiraties nauw is verbonden. Bij een bespreking van de kwestie geloof en ongeloof mogen we deze praktische zijde niet uit het oog verliezen. We mogen ons er dan over verheugen dat er tegenwoordig tussen christenen en humanisten met meer begrip en wederzijdse waardering gesproken kan worden dan enige decenniën terug, het is toch ook wel nuttig ons ervan te doordringen dat er ook krachten werken die teruggrijpen op nog altijd werkzame sentimenten om de tegenstelling waarover wij het hebben nieuw leven in te blazen.

Enkele voorbeelden van recente aard kunnen ons dit duidelijk maken. Het ene, van een werkelijk gevaarlijk karakter, heeft met Duitse verhoudingen te maken, het andere, van onschuldiger aard, maar toch wel wat ergerlijk, speelt in ons eigen land.

Zoals men weet heeft sinds enkele jaren de Duitse

[p. 752]

sociaal-demokratische partij (S.P.D.), om Adenauer en zijn partij, de christen-democratische unie (C.D.U.), de wind wat uit de zeilen te nemen, zich vrijwel aangepast bij het programma van laatstgenoemde partij inzake de voornaamste politieke en economische vraagstukken. Bij deze aanpassing behoort ook het zich distantiëren van het ‘atheïstisch’ verleden van de S.P.D. ‘Op strooibiljetten zie je’ - schrijft Hein Herbers, die de Duitse situatie op politiek, maatschappelijk en geestelijk gebied goed kent, in het orgaan van het Humanistisch verbond Mens en Wereld van 21 oktober - ‘dus Brandt op weg naar de kerk en in gesprek met bisschoppen.’ De C.D.U. maakt in de verkiezingsstrijd van het kruis gebruik als mascotte en ben je tegen de C.D.U., dan ben je al gauw een vijand van het christendom en communist.

Tegen deze vertroebelende vermenging van politiek en ‘geloof’ is nu Gerhard Szczesny in het geweer gekomen, die zich tot dusver met meer theoretische vragen had bezig gehouden, hoewel ik meen dat het juist de Duitse situatie is die hem tot het schrijven van zijn ‘De toekomst van het ongeloof’ heeft gebracht. Hij heeft zich met een brief gewend tot een aantal personen, organisaties en kranten met het voorstel een ‘Humanistische Union’ op te richten. Hij schrijft in deze brief o.a.:

‘Midden in de uiteenzetting met de bolsjewistische geweldheerschappij, luttele jaren na het einde van het nazisme, moeten wij de ervaring opdoen dat ook een demokratie de veelvormigheid aan de uniformiteit, de tolerantie aan de partijdigheid, de waarachtigheid aan de gemakzucht kan opofferen. Wij zijn tot meelopers in een samenzwering geworden, die onze ontvoogding en gelijkschakeling eist - deze keer uit naam van de christelijke heilsleer.’

Natuurlijk, zegt hij mag het christendom zijn geloof trachten te verspreiden. ‘Maar hier is sprake van een groeiende onverhulde en aanmatigende poging om een samenleving die slechts voor een deel uit gelovige christenen bestaat, aan een totale aanspraak op de macht van een christelijke taal-, denk- en gedrags-

[p. 753]

regeling te onderwerpen. De in de grondwet vastgelegde rechten tot vrije persoonlijkheidsontplooiïng, van geloofs- en gewetensvrijheid, van vrije meningsuiting, publikatie en wetenschappelijk onderzoek, zijn door een christelijk-confessionalistische regeringspraktijk al lang ondermijnd of zelfs helemaal buiten werking gesteld.’

De Humanistische Union die hij voorstelt op te richten ‘wil geen bepaald wereldbeschouwelijk programma voorstaan, maar alleen met klem voor de pluraliteit van ons individueel bestaan en geloof opkomen; hierbij ziet zij bondgenoten ook in al die christenen, die de ideologisering en politisering van hun geloof als een noodlottige zaak zien.’

Herbers, die enige tijd zorgvuldig de Duitse pers heeft gelezen is getroffen door de inhoud van de kranten die zo op elkaar gelijkt alsof er nog steeds een propagandaministerie bestaat. Hij schrijft over ‘de opgewonden politieke bedrijvigheid, de vinnige en venijnige manier waarmee beide (protestantse en katholieke) kerken de aanspraken van de Adenauer-staat met zijn politieke en economische beginselen tot de hunne maken en zijn tegenstanders discrimineren’ en verklaart dit uit een innerlijke zwakte.

‘Misschien,’ besluit hij, ‘is Szczesny's methode de juiste: te trachten eerst eens weer de maatschappelijke voorwaarden voor een echt onderscheid tussen christelijk geloof en humanistische overtuiging te verzekeren.’

Al laten de Duitse toestanden in dit opzicht nauwelijks een vergelijking met de Nederlandse toe, een recent debat (op 31 oktober) in de Eerste Kamer over de geestelijke verzorging in de gestichten toont ons dat voor een groot deel van ons volk - laat ons aannemen dat de kamerleden in dit opzicht werkelijk het gevoelen van ons volk vertegenwoordigen - het niet-behoren tot een kerk iets onbehoorlijks is en wettelijk gediscrimineerd behoort te worden. De Tweede Kamer heeft in mei van dit jaar een amendement-Daams aangenomen, bij verrassing omdat de Kamer onvolledig bezet was. Dit amendement bedong voor de humanistische geestelijke verzorging in de gestichten een

[p. 754]

gelijkgerechtigde positie. De rechterzijde stemde toen en bloc tegen. De kern van de bezwaren tegen het amendement was, zegt de N.R.C. van 1 november, dat nu een gelijkstelling was bedongen van christendom en humanisme, welke aan de kerk geen recht meer deed. Men vreest van rechts dat de gelijkwaardigheid van christendom en humanisme in het geding is. Deze wil men perse niet erkennen, maar men kan zich moeilijk met de gedachte vertrouwd maken dat daarover de overheid geen oordeel behoort uit te spreken. Het gaat om een gelijke behandeling van staatsburgers, ongeacht hun geloof of overtuiging.

Ook als de wet waarom het hier gaat, de zgn. kinderbeginselenwet, zal worden aangenomen met een aantal rechtse stemmen vóór, ondanks het amendement-Daams, dan zal er toch wel een sterke minderheid tegen zijn. Nu mag men, dunkt me, wel onderstellen, dat de leden van ons parlement tot de meest ‘verlichte’ staatsburgers behoren. Wanneer onder hen al zovelen gelijke staatsburgerlijke rechten willen onthouden aan wie niet tot het gelovige deel der natie gerekend kunnen worden, hoe zal het dan met het overige minder verlichte gelovige Nederland gesteld zijn! Hier zullen de traditionele en zelfs atavistische sentimenten ten opzichte van de ongelovigen nog sterker en ongeremder leven. Die gevoelens zullen voortgaan met het bederven van het geestelijk klimaat in ons land door de innige band tussen hun geloof en hun politiek-maatschappelijke opvattingen.

We moeten hierbij niet uit het oog verliezen dat juist zij die ernst maken met het innerlijk zuiver houden van hun geloof het meest bereid zijn de niet-gelovigen in hun overtuiging ook praktisch te eerbiedigen. Het is trouwens ook op die gelovigen dat Szczesny een beroep doet wanneer hij zegt dat hij bondgenoten ziet in al die christenen die de ideologisering en politisering van hun geloof een noodlottige zaak vinden.