De Nieuwe Stem. Jaargang 16

Annie Romein-Verschoor
Nederlands proza
Literair Toerisme

J. Bernlef: Stenen Spoelen. 1960. Querido, Amsterdam.

Piet Heil: Eiland en Evenbeeld. Amsterdam. N.V. Em. Querido's Uitg. Mij. 1960.

Adriaan v.d. Veen: Doen Alsof. Amsterdam. N.V. Em. Querido's Uitg. Mij. 1960.

In de afgelopen weken heb ik drie Nederlandse boeken gelezen en één Duits: de drie hier boven genoemde en Heinrich Bölls Und sagte kein einziges Wort. Ik heb tot nu toe vrij wel geen Duits gelezen, dat na de oorlog is uitgekomen. Een vooroordeel, als men wil, maar dan een zo gerechtvaardigd vooroordeel, dat ik me niet geroepen voel het toe te lichten. Het is niet nodig over het werk van Böll te schrijven. Volkomen onafhankelijk van de anti-Duitse gezindheid van mij of anderen heeft hij zich immers en terecht een grote naam verworven. Hij wordt hier ook niet genoemd, omdat ik, ‘ons kleine landje’ vergelijkend met het buitenland, een grievende nationalistische teleurstelling moet verwerken, zoals Huet, toen hij met de profeet uitriep: ‘Man Gods, de dood is in de pot.’

Want de drie bovengenoemde schrijvers zijn even-

[p. 632]

min typisch Nederlands als Böll typisch Duits zou zijn. Wij leven tegenwoordig veel te internationaal om niet nog veel meer dan in vroegere perioden verwante trekken in het culturele leven zowel binnen als buiten het eigen land gelijktijdig te zien opduiken. Er is ook geen beschamend verschil in ‘talent’ of hoe men dat ook noemen wil. Het zou trouwens van een volmaakte willekeur getuigen op dat punt lukraak drie Nederlandse schrijvers te spiegelen aan één buitenlandse, drie schrijvers, waarvan er een een gevestigde reputatie heeft: Van der Veen, één met zijn eerste roman zeker getoond heeft te kunnen schrijven en de derde met zijn wat mager, zij het dan ook al bekroonde debuut, nog aanspraak kan maken op the benefit of the doubt.

Laat ik mijn spiegeling beginnen met een - schijnbare - uiterlijkheid: Böll is in 1917 geboren in de mooie en welvarende stad Keulen en hij schrijft over wat zich tussen het puin van die dank zij het ‘Wirtschaftswunder’ nog altijd welvarende stad afspeelt. De drie Nederlandse boeken vertegenwoordigen wat ik de toeristische literatuur zou willen noemen. De schrijvers zijn - wie is dat niet? - een kortere of langere ‘vakantie’ in het buitenland geweest en dus stelt Bernlef zich ten doel ons de Zweden te laten zien als ‘slachtoffer van hun eenzaamheid’, die ‘proberen ieder op hun eigen manier daar een sublimatie voor te vinden’; laat Piet Heil in een vlot opgezette korte roman de meisjes op de Schotse Hebriden niet anders reageren dan hij het van die op het Leidseplein zou hebben verwacht en laat Adriaan v.d. Veen zijn fantasie los op een meisje uit Enschede met een Baedeker van Rome onder zijn ene en Freuds complete werken onder zijn andere arm.

Maar, zal men met recht tegenwerpen, moet een Nederlandse roman dan onvermijdelijk in Amstelveen of Maassluis spelen? Niemand heeft er Voltaire ooit een verwijt van gemaakt, dat hij Candide door een hele reeks landen laat zwerven, die hij zelf nooit gezien had of Conrad, dat zijn mooiste verhalen zich in Zuid-Oost Azië afspelen.

Waar het om gaat is, dat aan deze boeken een on-

[p. 633]

miskenbare geur van toerisme hangt. Bernlef doet wel zijn best daar boven uit te komen met zijn poging Zweedse karakters te tekenen, maar hij komt daarbij toch soms dicht in de buurt van de door hem waarschijnlijk allerminst bewonderde Gulbransen. De lezer wordt in deze boeken niet in een fascinerende vreemde wereld binnengeleid; het vreemde blijft requisiet, om niet te zeggen blikvanger. Dat is geen wonder. Het moderne psychologische verhaal stelt zeer hoge eisen aan psychologisch doordringingsvermogen, de schrijver moet de essentie van de essentie geproefd hebben van de reacties en motieven van zijn figuren, hij moet het milieu waarover hij schrijft kennen zoals Faulkner zijn Yoknapatawpha County of Böll zijn Keulen.

Maar van deze drie schrijvers krijgt men niet de indruk, dat hun verhalen in Zweden, op de Hebriden of in Rome spelen, omdat dat werelden zijn, waarmee ze vergroeid zijn, maar omdat ze daar wat rondgeneusd hebben en vooral omdat het weer eens wat anders is. Wie een boek schrijft over de Hebriden, dat meer wil zijn dan een reisverhaal, moet ons een verborgen wereld als een stuk geestelijk bezit overdragen, die voortaan telkens bij dat woord in ons wordt opgeroepen, zoals Joseph Conrad of Beb Vuyk de wereld van de Indonesische eilanden voor ons hebben vastgelegd in iets meer dan kleurendia's van de vakantiereiziger of Graham Green met zijn Quiet American het hedendaagse Indo-China. Wanneer de voornaamste trek van die verbeelding is dat de meisjes op de Hebriden er geen hand voor om draaien met wie zich het eerst meldt naar bed te gaan, wat met evenveel recht of onrecht van de meisjes op Texel beweerd kan worden, voel ik me als lezer een beetje bekocht.

Als ik tien bladzijden van het boek van Böll gelezen heb, weet ik te doen te hebben met iemand, die iets te zeggen heeft, van mijn drie andere ‘proefpersonen’ weet ik dan, dat ze iets schrijven wilden. Und sagte kein einziges Wort is een boek dat geschreven wilde worden, dat zichzelf schreef, de andere maken bij alle groter of kleiner talent de indruk van... doen alsof.

De titel van het boek van Adriaan v.d. Veen be-

[p. 634]

looft veel. Het verwezenlijkt die belofte alleen en dan op een parodistisch niveau in de figuur van de verliterairde literaat Dolf, de man die niet meer weet waar de literatuur ophoudt en het leven begint, die in lezingen, artikelen, gesprekken een vloed van holle aesthetica, psychologisch jargon en droomuitleg spuit, die psychiatrisch kwakzalvert aan de ‘neurotici’ in zijn omgeving, maar bij iedere reële moeilijkheid zich eruit praat of de benen neemt, in 't kort het zou een prachtige figuur voor een Shawiaans ‘unpleasant play’ zijn.

Maar wanneer we ons verder in het boek verdiepen en met name in de hoofdfiguur Ida, dan vragen we ons af of Van der Veen niet zijn eigen parodie geschreven heeft. Van tien procent van wat de schrijver zijn heldin laat doormaken was een aangrijpend verhaal te maken geweest, maar ik kan helaas niet zeggen, dat de lectuur van dit boek een ogenblik ontroert. Al de verleidingen, afwijzingen, dronkenschappen, verkrachtingen, gedwongen prostitutie en mishandelingen, die deze lappenpop met een vadercomplex in een paar weken en in de onvermijdelijke ‘flashbacks’ doormaakt, doen ons niets, omdat het alleen maar requisieten zijn. Zoals de trattoria's en de namen uit Baedeker ons Rome moeten suggereren, zo wil deze leken-analyse van een vreemd ‘geval’ ons binnenvoeren in het oerwoud van de menselijke psyche, maar het blijft in beide gevallen bij een vakantiereis.

De literatuur van onze tijd onttrekt zich niet - hoe zou ze ook? - aan een algemene ziekte van ons cultuurleven: bijna iedere culturele activiteit wordt overheerst door een streven naar het opvallende, het anders dan anders, naar het invoegen van blikvangers. Dat is niet louter een commerciële trek; het zal ook wel samenhangen met het jachtig tempo van ons bestaan, onze angst voor vergankelijkheid. In de mode waar die commerciële trek het meest overheerst, is het verschijnsel duidelijk bezig zichzelf op te heffen: iedere nieuwe mode is zichtbaarder uit elementen van vorige samengesteld en terwijl men in bijv. 1920 te kijk had gelopen in kleren van 10 jaar oud, is dat nu helemaal niet zo uitdagend. Voor de reclame geldt ondanks of mis-

[p. 635]

schien juist door het jachtig zwoegen van tekenaars en fotografen hetzelfde. De betoverende juffrouwen, die men ons onderbewustzijn tracht op te dringen als symbool voor zeep, ijskasten of sigaretten, toveren allemaal op dezelfde manier, ze vervloeien tot één wassen pop en zo die ons al bijblijft, hun ‘artikel’ zinkt diep weg in de vergetelheid.

In de literatuur, zoals in alle kunst - want waarom zou een kunstenaar boven een algemeen tijdsverschijnsel verheven zijn? Integendeel hij is er extra vatbaar voor geworden, sinds zijn activiteit door tulpenhandel, bestsellerdom, film en televisie veel meer in de commerciële sfeer is getrokken - in de literatuur leidt dit tot het gebruik van blikvangers in de ruimste zin. De schrijver, die hierdoor is aangetast, schrijft niet, omdat hij iets te zeggen heeft en komt niet tot een nieuwe vorm, omdat hij iets anders te zeggen heeft, maar tracht iets te zeggen, wat nog niet gezegd is of een vorm te vinden, die nog geen ander bedacht heeft.

De psychologische romanschrijver verzeilt daarmee haast onvermijdelijk in de tot voor kort taboe-sfeer van het sexuele. Telkens weer bij het lezen van moderne romans moet ik denken aan het ‘refrein’ van Pepys' Diary: ‘and then to bed’. Maar Pepys placht zijn relaas daarbij af te breken, omdat hij wist, dat de samenleving berustte op de miljoenvoudige, eentonige herhaling van wat zich achter de bedgordijnen afspeelde en ook, al was hij gans niet afkerig van het gepeperde, dat de voyeur zelden wat belangrijks te zien krijgt. In de moderne slaapkamer is geen plaats meer voor de voyeur van de galante 18de eeuwse prenten, maar het lijkt wel of onze romanciers ons dat verlies vergoeden willen in hun streven ons nie-da-gewesenes aan te bieden. Hoe diep dit zeer ingevreten is, bewijst dit boek van de schrijver, die ons enige jaren geleden met Het wilde Feest verraste en die - zoals uit de figuur van Dolf blijkt - met zijn Doen alsof kennelijk de bedoeling gehad heeft deze onwaarachtige ‘houding in de tijd’ aan te tasten. ‘Bij de portrettering van zijn personages houdt Van der Veen voortdurend het thema in het oog, dat hem in Het wilde Feest tegen

[p. 636]

een heel andere achtergrond reeds boeide: wat echt is en wat leugenachtig in de omgang van de mensen met elkaar,’ lezen we op het stofomslag. Maar hij is al te gauw weggegleden in het moeras, waarvoor hij had willen waarschuwen.