De Nieuwe Stem. Jaargang 16

[p. 405]

Anthonie Donker
Commentaar op psychologische biografieën

Tien jaren na Couperus' dood verscheen de omvangrijke biografie met vele feitelijke gegevens, door Henri van Booven, in 1933. Deze is om de waardevolle details nog altijd zeer bruikbaar. Maar Van Booven moest veel onaangeroerd laten, dat Couperus' innerlijke levensgeschiedenis betrof en zich nog niet voor publicatie leende. Weer meer dan vijfentwintig jaren later is nu het kleine, geconcentreerde boek over Louis Couperus van Dr. H.W. van Tricht uitgekomen (Bert Bakker/Daamen N.V. Den Haag, 1960). De titel geeft weer wat de auteur beoogde: een biografie van de mens, aan de hand van zijn werken. De ondertitel luidt: een verkenning. Men zou daarop kunnen aanvullen: een psychologische verkenning. De schrijver gaat de werken langs, waarvan de bibliografie aan elk hoofdstuk voor telkens een levensperiode voorafgaat, en hij belicht die werken uitgaande van hetgeen hem van het leven en het karakter van de schrijver bekend is geworden. Hij heeft dat ongetwijfeld verdienstelijk gedaan. De vraag die wij hier stellen, of deze aanpak juist en verkieslijk kan worden genoemd, is dan ook meer van principiële aard. Komt het erop aan, in het werk de jeugd van de schrijver terug te zoeken, de invloeden die hem hebben gemaakt tot wat hij geworden is, de verhouding tot zijn moeder, en tot zijn vader, die ook hem al vroeg in zo sterke mate hebben bepaald en zijn levensloop, zijn gedragingen en zijn neigingen dwingend richting hebben gegeven? De vraag stellen drukt twijfel eraan uit. Maar de auteur zal hier tegenover stellen, dat op deze wijze juist het werk beter begrepen en verklaard wordt. Wat de één zal beschouwen als doorlichten van het werk tot men de mens erachter ziet, kan de ander uitleggen als een doorlichten van de mens tot daarachter het werk duidelijker gezien en geïnterpreteerd wordt. Dan zou ten-

[p. 406]

slotte een wisselwerking ontstaan, waardoor de eenheid van schrijver en mens, die immers toch één geheel vormen, vollediger te kennen valt. Zo de op het oog sluitende argumentatie.

Maar toch blijft men zich afvragen, hoeveel of hoe weinig wij er mee gebaat zijn, als wij weten dat Couperus opgroeide onder het tekort aan vaderlijk begrip en het teveel aan moederlijke koestering. Dat valt dan te herkennen tot in de roman der keizerlijke verwording Helegabalus, beschreven als van ‘een zielsvervrouwelijking, eer tegemoet gekomen dan in het minste weêrstreefd door een bestaan van kind af tussen vrouwen’. Trekken van een zelfportret vallen dan terug te vinden tot in de figuur van... Eline Vere toe. Het onderzoek daarnaar wordt toegelicht door in de persoonsbeschrijving van Eline Vere de vrouwelijke voornaamwoorden door mannelijke te vervangen. Men kan de auteur toegeven dat er teveel in deze Haagse roman naar portretten is gezocht en dat veeleer zelfportretten waar te nemen vallen in zowel Eline als Vincent, terwijl ook door het contrast met de vele goed getekende gewoon-gelukkige mensen de eigen levensonmacht die zich in die twee figuren afspiegelt, is geaccentueerd. Wij willen dan ook niet betogen dat Van Tricht met zijn kijk op de achtergronden en de persoonlijke problematiek in deze en in andere romans van Couperus en met zijn vernuftige illustratie daarvan ongelijk zou hebben. Wij blijven ons alleen de vraag stellen, in hoeverre er behoefte kan bestaan om dit alles te weten en te doorzien voor het goed verstaan van de romanscheppingen zelf. De Amerikaanse dichter-criticus Spingarn heeft zich eens beklaagd over een critiek die de kennismaking met Prometheus Unbound als kunstschepping vervangt door een kennismaking met de mens Shelley. Heeft niet de schepper van het werk die problemen in zijn werk reeds achter zich gelaten, en hebben wij nog enig belang bij een onderzoek met terugwerkende kracht, dat laat zien hoe de problematiek in het drama zelf uit persoonlijke problemen is voortgekomen? De vraag, ook hier door de auteur zo nadrukkelijk naar aanleiding van de roman Eline Vere gesteld, luidt:

[p. 407]

‘Maar in hoeverre heeft de schrijver zichzelf en zijn innerlijke gesteldheid bewust en onbewust uitgebeeld?’ Deze vraag leidt ons tenslotte af van de kunstschepping zelf, het stuk leven dat daarin is verbeeld gaat ons meer aan en boezemt ons meer belang in dan het stuk eigen leven dat erin is verwerkt en, bovenal, er door de verbeelding in overwonnen is. Waarom dan terugkeren naar waar het begon, buiten het boek en lang daarvoor? Ook zonder dat valt uit het boek zelf wel aan te tonen wat Van Tricht naar aanleiding van Eline Vere zeer terecht opmerkt, dat men er verkeerd aan heeft gedaan het voor een naturalistische roman te houden.

Maar ook wie als wij niet in de eerste plaats belangstelling heeft voor de graad van zelfbeschrijving in Couperus's werk, vindt in het goed sluitend geheel dezer literaire levensbeschrijving genoeg dat hem met name ook het werk van Couperus meer dan tevoren als een geheel, en welk een gevarieerd en rijk en groot geheel, leert zien. Dat men daarbij de novellist en schetser nòg meer dan de romancier als meester naar voren zou willen zien komen, is een klein appreciatieverschil dat tenslotte alleen bewijst op hoe verschillende wijzen deze schrijver met zijn alle pose en manier, alle zwakte en indolentie ver achter zich latende formidabele werkkracht bewonderd kan worden. Ook de beminnelijkheid en zelfspot die met zijn poses gepaard gingen zijn de schrijver niet ontgaan, en al was hij in zijn visie op de wereld meer een man van het verleden dan van heden of toekomst, dat de vele metamorfoses waartoe zijn mensenkennis en zijn verbeelding gezamenlijk hem in staat stelden, hem als kunstenaar maken tot een man van altijd, heeft dit boek nog weer duidelijker in het licht gesteld.

Nel Noordzij heeft met De dichter Rilke als mens, twee kritisch-biografische essays (Den Haag, Boucher, 1960), in een bijna ontoonbare vorm een boek geschreven waarachter men het voortreffelijk werk ziet sche-

[p. 408]

meren dat er toch niet uitgekomen is. Haar boek is als een boeiende causerie, waarin de auteur over eigen woorden valt, op invallen toespringt, citaten grijpt waar ze maar te vangen zijn, in haar paperassen duikt om er lange aanhalingen uit op te diepen en voor te lezen, en dat alles in een taal waaruit van louter vuur en ijver voor haar onderwerp de grootste onverschilligheid voor een zuivere woordkeus spreekt. Zoals men Gomperts' De schok der herkenning naar de gedachte uitgewerkt zou willen zien, zo dit boek naar de vorm; in beide gevallen zou dan een boek voor de dag zijn gekomen dat werd wat het waard is te worden. Maar dat er, nu het zo ver hierbij ten achter blijft, nog zoveel goeds uit is gekomen, is eigenlijk een grote lof, ook al valt er des te scherper licht door op de haast van deze tijd en op het afnemende verantwoordelijkheidsbesef om een opgezet werk goed te volbrengen en niet in een soort grondvorm of grondverf af te leveren. Niettemin is Nel Noordzij bezig zich als een goed essayiste te ontpoppen, op zijn minst in aanleg. Zij is zich bij haar pogingen tot het schrijven van een psychologisch-biografische studie niet aan een ‘psychologisme’ te buiten gegaan, dat de literatuur uit het oog verliest. Zij mengt niet de schrijver en de mens dooreen noch zoekt de eerste tot de laatste te herleiden. Zij stelt resoluut het alternatief terzijde: men behoeft van de mens nog niet af te zien, al is het om de schrijver te doen. Men wil weten wie de schrijver is die onze bewondering heeft gewekt, ‘wie de onbekende is die over de macht beschikt bij anderen emoties op te roepen.’ Het gaat er daarbij niet om deze mens, met zijn vreemd vergroeid innerlijk en met jeugdervaringen en al aan zijn poëzie op te dringen en hem daaruit terug te lezen, maar om hem op zichzelf te leren kennen en door die kennis hem ook als dichter beter te verstaan. Bij wijze van spreken kon het een even merkwaardige en gecompliceerde persoonlijkheid betreffen die niet geschreven zou hebben. De levensgegevens waarmee de schrijfster aldus in aanraking is gekomen, brengen haar tot beschouwingen over het verband van ‘narcisme’ geheten levensfrustaties met het werk zelf waarbij

[p. 409]

dat ‘narcisme’ volstrekt niet perse en uitsluitend negatief van werking blijkt te zijn. Ook overigens behoren de ‘algemene beschouwingen’ zoals over kunstenaar en maatschappij (een klein essay in de dop) tot de aardigste passages in het boek, maar tussen veel soms onduidelijke woordverdichtingen en vaak verzwarende documentatieophopingen stuurt de schrijfster haar betoog toch nog met vaart en élan door het toch al zo dichte verkeer der Rilkeboeken heen, met een eigen gedachtengang en menige verrassende wending van gedachte en toch óók formulering. Men zou het boek daarom voor een herdruk herschreven wensen tot de verhelderende Rilkestudie die het nu nog slechts potentieel en op de beste bladzijden is.

Men kan de mens nog veel verder losmaken van de schrijver en dan van alles van hem vertellen wat hem toevallig aan bijzonderheden en pikantheden heeft meegemaakt of te weten is gekomen. Het eerste is de charme van mémoires van Annie Salomons, het tweede het nadeel van Vestdijks tot nog toe in Maatstaf verschenen anecdotische herinneringen. Maar men voelt zich in de commèresfeer terecht gekomen als Vestdijk bijvoorbeeld over Nijhoff mededelingen doet die niet zijn herinneringen zijn, die hij niet kan controleren en die door hen die ze wèl kunnen controleren als onjuist worden afgewezen, terwijl ze de reputatie van de beschrevene afbreuk doen. Aan dat gevaar ontkomt ook Annie Salomons een enkele maal niet, bijv. waar ze veronderstelt dat Boutens wel voordeel zal hebben behaald aan de door Leopold niet gewenste eerste uitgave van zijn verzen. Dat motief heeft hier bij Boutens ongetwijfeld niet voorgezeten.