De Nieuwe Stem. Jaargang 16

[p. 370]

Tristan Haan
Statisch portret

H.P.L. Wiessing, Bewegend Portret, Levensherinneringen, Moussault, Amsterdam, 1960.

Memoires zijn een vrij zeldzaam verschijnsel in onze litteratuur. Schelden op Nederland is haast een artistieke gemeenplaats geworden. Het komt te veel voor om nog als snobisme te worden gekarakteriseerd, en zelfs voor een tweede etappe, die van het ‘inverted snobism’ is het te gewoon. Lijkt het leven hier niet interessant genoeg voor het optekenen van levensherinneringen? Misschien ontbreekt het gewoon ook aan de nodige toneelspeelsters, danseressen of misdadigers. Zelfs onthullingen van Dr. O. zouden nauwelijks genoeg aantrekkelijks hebben. Misschien ook durft men eenvoudig niet genoeg te roddelen (toch een van de voornaamste charmes van dit soort geschriften!). Of de herinneringen bestrijken het gebied van de litteratuur, en raken dan de personalia van schrijvers (Vestdijk). Nu bestaat er bij een flink deel van de litteraire kritiek nog veel eerbied voor het in de litteratuur eindelijk in woorden geperste en vervolgens sierlijk uitgewalste ‘onzegbare’. Bij zo'n misterieuze gang van zaken vallen opmerkingen over persoonlijke aspekten natuurlijk moeilijk te waarderen.

De laatste jaren hebben toch het een en ander aan memoires opgeleverd. Over sommige, als die van Annie Salomons, is het maar beter niets te zeggen. Andere (Buskes) schrikken door de titel wat af. Maar dat is een vooroordeel als alle andere (en juist om die reden niet zo makkelijk prijsgegeven!). Het boek van Prins was ondanks de eigenzinnige titel bij gedeelten veroverend. Bewegend Portret van Wiessing, blijkens de ondertitel Levensherinneringen opgezet als echte memoires, is in zijn geheel niet minder boeiend. In Wiessing ging een van de intrigerendste en volledigste persoonlijkheden onder onze memoiresschrijvers verloren

[p. 371]

(deze bespreking werd voor zijn dood geschreven).

Memoires lijken in de eerste plaats een jacht naar het verleden, een speuren naar de groei van een persoonlijkheid. Misschien is de drang tot een soort rechtvaardiging achteraf een belangrijke prikkel. Maar ook voor wie beseft dat er aan het verleden niet meer te wrikken valt, kan de verleiding om naar een bepaald resultaat, het heden, toe te redeneren de doorslag geven. De moeilijkheid is het opstellen van een enigszins aanvaardbare toedracht in een dergelijke ontwikkeling. In de roman laat het kreatieve element aan de auteur veel meer armslag. De lezer van een roman geeft zich eerder gewonnen aan de imperatieve intelligentie en gevoeligheid van de schrijver, zonder zich het hoofd te breken over de aanvaardbaarheid van het gegeven. (Dit laatste is hooguit iets voor een kritiek die zo graag veelgelezen romans met opvoedkundige waarde ziet ter vervanging van de ongezonde Clausen en Vestdijken). Memoires zijn gedeeltelijk een geschiedschrijving met een vaak breder bekend milieu tot dekor. Maar de breukvlakken die voortkomen uit spanningen tussen presentatie van het verleden en ‘werkelijke’ toedracht kunnen juist hun betekenis hebben voor de lezer.

In moderne autobiografische romans of memoires treft men vaak essayistische passages die het zelf ontworpen beeld van het verleden kritisch toetsen en meer dan eens in een betrekkelijk daglicht stellen. (Oudere voorbeelden stellen zich op dat punt vaak tevreden met een retorisch of schijnheilig voorwoord). Het onlangs verschenen tweede deel van de herinneringen van Simone de Beauvoir (La Force de l'Age, Gallimard 1960) geeft een voorbeeld van zo'n beredeneerde aanpak. Toch bestaat ook dan genoeg twijfel aan de mogelijkheden tot afronding van het onderzoek. ‘Encore une fois, cet exposé ne se présente aucunement comme une explication. Et même, si je l'ai entrepris c'est en grande partie parce que je sais qu'on ne peut jamais se connaître, mais seulement se raconter’ zeggen de slotzinnen van het Première Partie. Toch is La Force de l'Age in zijn geheel een toonbeeld van me-

[p. 372]

tode en doelmatigheid. De uitvoerige verslagen worden van tijd tot tijd onderbroken voor het opmaken van een balans van de stand van het onderzoek. Dat gebeurt meestal in bewoordingen die zijn ingegeven vanuit één koherent filosofisch gezichtspunt. Bij Wiessing, naar formaat overigens ook niet te vergelijken met Simone de Beauvoir, treft men geen spoor van dit alles. Zelfs elke voorafgaande diskussie over de beperkingen en de zin van zijn speurtocht naar het verleden ontbreken. Zijn eerste opzet lijkt enkel litterair. Tegen alle chronologie in begint hij met de beschrijving van een koffiemaaltijd bij Coenen (1918), die de lezer in het daarna volgende goeddeels chronologische verslag ergens ingelast moet denken.

Wiessing introduceert zelfs, als de oude geschiedschrijvers, zijn portretten sprekend in de direkte rede. Geen enkele twijfel aan de juistheid van zijn eigen zienswijze. Het portret van Carry van Bruggen is in dit opzicht onthullend. De schrijver meent als een der weinigen bevoegd te zijn tot een rechtvaardig oordeel (pag. 17), maar spreekt wat later in alle argeloosheid over zijn afwerende houding tegenover haar (pag. 23).

Eerder dan door een overmaat aan systeem, geeft Wiessing zijn tachtig jaren kleur met de rol van enfant terrible. Latijnse ‘onserieusheid’ (pag. 29), voorliefde voor skandaleuse details en voor intieme, apokriefe belichtingen, polemiek tegen de zijns inziens transigerende leiders van de S.D.A.P., zijn een paar in het eerste hoofdstuk voorkomende en steeds terugkerende motieven. De rol van het intellekt bij dit avontuurlijk onderzoek naar het verleden is moeilijker vast te stellen. Nu mag worden vooropgesteld dat Wiessings opmerkingen over de zelfgenoegzaamheid en de verstarring die zo goed samengaan met het universitaire, op zichzelf nogal onschuldig zijn. Zij schokken hooguit wie in de wetenschap iets meer dan een fatsoenlijke broodwinning wil zien. Zelfs zou de argeloze buitenstaander Wiessing op het eerste gezicht wel gelijk willen geven. Een hoogleraar wekt soms de indruk met zijn professoraat om te springen als Onze Lieve Heer met zijn schepping: de bijzaken en het dekorum lijken

[p. 373]

in de eerste plaats au sérieux genomen. Maar juist afgezien van wat schermutselingen geeft Wiessing een soort anti-intellektualisme bloot dat niet enkel geakteerde luchthartigheid is. Onthullend is wat hij op pag. 108, 109 over de fundamenten van zijn marxisme schrijft. Op pag. 134 heet het dan ook ‘dat het om de wil ging en niet eerst om het verstand.’ Even later vat hij de belangstellingen van zijn dispuutgenoten uit Clio samen als ‘dat hersengedoe’. Op pag. 294 komt dan wel ronduit wat eigenliefde om de hoek kijken: ‘... al gauw leerde hij (= een vriend van W.) inzien dat ik, tegenover professoren een journalist van professie, gelijk had gehad met mijn eenvoudige zelfvertrouwen.’

De katalogisering van feiten en gebeurtenissen is in de memoires van Simone de Beauvoir grotendeels onderworpen aan een bepaald filosofisch gezichtspunt. Het anekdotische element, hoewel met pittige staaltjes vertegenwoordigd, neemt er meer terloops een plaats in. Met Wiessing staat het heel anders. Zijn eigen term ‘schelmenroman’ suggereert al een zekere verlitteraturing. Het lijkt mij onmogelijk te beweren dat zijn memoires werden georganiseerd vanuit zijn kommunisme zoals die van Simone de Beauvoir vanuit háár filosofisch systeem. Wiessings linksheid doet meer denken aan het knielen van de katholiek tijdens het belletje van de mis. De schrijver slaat zijn kruisjes waar dat zo van pas komt, en beweegt zich overal een beetje als toerist (Frankrijk in oorlogstijd ziet er bij Simone de B. wel heel anders uit dan bij hem). Zelf dol op katolieke beeldspraken, spreekt hij bij herhaling met flink wat ironie over het marxistische ‘seminaristje’ in zijn binnenste. Maar in andere passages blijkt de - door het gevoel bepaalde - oprechtheid van zijn overtuiging uit wat simplistische lofuitingen zonder spoor van ironie; (b.v. over de verwarmende kracht van de Russische werkelijkheid op pag. 341; en het hele slot van zijn boek).

Het kommunisme als uitgangspunt levert zeker geen afdoende verklaring voor het werk van Wiessing.

[p. 374]

Louter frustatie en rankunes, zo vaak een sleutel op memoires, evenmin. Natuurlijk is er wel een drang tot rechtvaardiging, maar het karakter is te rijk, ook aan tegenstrijdigheden, om alleen maar dat in te houden. Wel krijgt men de indruk dat de rol van Wiessing in het intellektuele en politieke leven van zijn tijd vanaf ongeveer 1920 minder belangrijk wordt. Twintig jaren europese geschiedenis (1921-1931) vallen binnen een bestek van vijftien pagina's. Zo is het nog wel mogelijk Bewegend Portret te zien als een wat verlate, kompenserende vorm van aktie. Wiessing vertoont inderdaad de wat onbepaalde, zelfs wel dubbelzinnige houding tegenover de werkelijke daad, die eigen is aan zoveel... intellektuelen. Laat ik liever zeggen: memoiresschrijvers, om hem niet verkeerd onder te brengen. Dan geldt het voor een Cardinal de Retz, een Saint-Simon of ook een Stendhal, als men denkt aan de napoleontische geschriften of Russische brieven van deze laatste. Wiessing kent dezelfde dromerijen over grootscheepse, maar nooit ondernomen akties. Zelf verzuimt hij een kans op rechtstreekse deelneming aan de revolutie van '17 omwille van... vrouw en kind. Wel voelt hij zich dan weer een ‘doener’ vergeleken bij zijn sceptische en vermoeide vriend Coenen (pag. 308).

Het barokke idee om in de oorlog de waterleidingen op Walcheren te vergiftigen en daarna het-slapende-eiland met een invasie te verrassen is niet de enige goede vondst waarvan Wiessing vertelt. Zij zijn er om de charme en zelfs het vleugje poëzie aan deze dadenloosheid te geven, die alles weer goed maken.

De titel Bewegend Portret doet denken aan iets als de ‘maalstroom des levens’. De kabbelende (of kolkende?) golven op de omslag lijken de bedoelingen van de schrijver te illustreren. Maar een andere uitleg is mogelijk. De portretten, soms in énen getekend, soms met allerlei retouches in de loop van het verhaal, hebben vaak één ding gemeen. Dit geldt niet voor die van de kennelijk geliefden, Coenen, Saks. Maar wel voor vele anderen, die hun cyklus zien onderbroken of beëindigd door een val. Een kompromis op een of an-

[p. 375]

der punt, soms een ommezwaai die Wiessing hun niet vergeeft, veroorzaken een waardeverschuiving. Dat is het geval bij zulke uiteenlopende figuren als Domela Nieuwenhuis, Alexander Cohen en Sneevliet. Alleen Wiessing zelf staat zo rotsvast dat hij het zich veroorlooft even te koketteren met een vluchtige neiging tot ‘ouderdoms-inschikkelijkheid’ (pag. 255). Natuurlijk des te heldhaftiger afgewezen! Zo kan Wiessing wel eens wat smartelijk doen over het scheiden der wegen in het geval van minder standvastige vrienden. Het pijnlijke afscheid van Cohen is een voorbeeld. In dit opzicht mist de schrijver een soort royaliteit die Cohen wèl had toen hij in de laatste druk van zijn In Opstand (van Oorschot 1960) rustig de opdracht aan Wiessing handhaafde.

De titel doelt voornamelijk op de portretten van anderen. Toch levert de schrijver met zijn visie ook veel van zichzelf uit. Alleen vindt er in zijn eigen karakter merkwaardig weinig verandering plaats, al spreekt hij bijvoorbeeld van een zekere groei in zijn socialisme. Wie bedenkt dat deze memoires ongeveer zestig jaar van de volwassenheid van de schrijver omvatten, moet diens portret toch wel merkwaardig statisch vinden in de loop van het verhaal. Dit zal gedeeltelijk te danken zijn aan de wat kunstmatige eenheid van gezichtspunt bij de auteur. Het lijkt verder ook wel opzet. Wiessing is eigenlijk de enige stabiele waarde in zijn portrettengalerij. Toch verloopt deze standvastigheid gedurende vijfhonderd pagina's niet helemaal spanningsloos. Wiessing zelf geeft met de keuze van het motto bij zijn herinneringen het een en ander te raden. Alleen wie hem zeer goed gekend hebben zouden hierover meer kunnen zeggen. Voor de gewone lezer geeft het motto een zekere verscheurdheid - en misschien tragiek - in de positie van de schrijver aan:

Il a bu aux deux sources adverses
et les a réconciliées en lui;
mais c'est aussi pourquoi il reste seul.

François Mauriac.

Wiessing is eenzijdig in zijn belichtingen. De vertekeningen die zeker in zijn werk zijn aan te treffen

[p. 376]

komen de eenheid ervan ten goede. Een beminnelijke oude heer van tachtig, met een rijk leven achter de rug, tekent zijn herinneringen op. Daarbij heeft hij voor de lezer van nu het aantrekkelijke dat hij niet zo is vastgebeten in het verleden dat hij vergeet zijn polemische uithalen in het heden te plaatsen. Levenslust genoeg om nog evenzeer frondeur te zijn als vroeger! Een scherpe pen en een scherp gevoel voor humor steunen hem daarbij. Zo is het proza, soms wat krullerig en springerig als van iemand die veel tijd heeft, over het geheel krachtig en springlevend. Bij een fors handschrift vallen wel eens wat inktspetters. De wetenschap mag urmen over objektief (en natuurlijk o zo waardevol) of subjektief (dus niet helemaal netjes). De lezer geeft zich gewonnen of niet, ook al leest hij goed genoeg om zichzelf te blijven. Men kan dit werk niet kastreren door het te bestempelen tot ‘alleen maar litteratuur’.

Het is moeilijk om gedurende vijfhonderd bladzijden gelijk te hebben zonder vervelend te worden. Wiessing is van het begin tot het einde boeiend, maar hij heeft dan ook niet altijd gelijk. Het is evenwel nog moeilijker om op een veroverende manier ongelijk te hebben. Wiessing heeft daarvoor genoeg charme, daarvoor komt hem alle lof toe. Met zijn rijkdom aan invallen en fantasieën, met al zijn tegenstrijdigheden, met zijn vaak bedwongen en vaak juist niet meer bedwongen spanningen, is hij een van de boeiendste persoonlijkheden onder onze memoiresschrijvers.