De Nieuwe Stem. Jaargang 16

[p. 118]

Th. van Tijn
Gewetens in de Nederlandse politiek

Hoevele malen kan een ministerie vallen? De regering-De Quay bood haar ontslag aan voor Kerstmis, en trok kort na Nieuwjaar de ontslagaanvrage in. Onder de Kerstboom werd vooral in het Anti-Revolutionaire gezin een nieuw gezelschapsspel gespeeld, dat tot titel had: gezichten redden. Maar omdat alle ruziemakers in het gespleten A.R.-kamp hun gezichten probeerden te redden, hebben zij ze allemaal verloren.

De regering trad af, omdat de Anti-Revolutionaire ministers door hun partijgenoten in de Tweede Kamer gedesavoueerd waren. Zelfs als de Kamer de motie over 5000 goedkopere woningen méér, dan de regering in eerste instantie in 1961 wilde laten bouwen, zou hebben verworpen, maar een belangrijke meerderheid der A.R. zou vóór zo'n motie gestemd hebben, dan nog zouden de A.R.-ministers zijn afgetreden. Zo althans luidde vóór de stemming de verklaring van minister Aartsen, waaraan De Quay verbond dat het heengaan der A.R.-ministers het heengaan van het gehele kabinet ten gevolge zou hebben.

Wat gebeurde? De gehele A.R.-fraktie stemde voor de motie, en bovendien nog zovele anderen, dat de motie een meerderheid in de Kamer verwierf. Dus diende het Kabinet zijn ontslag in.

Hoe ze weer terugkwamen? De A.R.-fraktie, die uit gewetensnood had gestemd, verklaarde bij haar mening te zijn gebleven. Zij bleef dus haar partijgenoten-ministers desavoueren. Was dit eerst een reden tot aftreden geweest, toen de Kerstlichtjes gedoofd waren bleek dit een reden tot aanblijven. Maar... de regering verklaarde de motie naast zich neer te zullen leggen; en daar legde de gewetensbezwaarde A.R.-fraktie zich dan weer bij neer.

Zoals U ziet: geen enkel gezicht is gered, - het kabinet-De Quay voorlopig wél. Zou het plebisciet in het

[p. 119]

Nederlandse staatsrecht mogelijk zijn, en zou over de motie der A.R. voor vergroting van het kontingent goedkope woningen een volksstemming gehouden zijn, wel zeker zou dit voorstel dan een ruime meerderheid hebben gekregen; het kreeg deze trouwens al zonder plebisciet, in de Kamer. De gewetensplicht der A.R.-fraktie om de motie te stellen en pal tegen de eigen minister in te handhaven, was een duidelijke weerspiegeling van de woningnood onder de mingegoede lagen van het Nederlandse volk. Hoe jammer is het, in dit licht gezien, dat de P.v.d.A. niet opnieuw een motie van dezelfde strekking indiende, toen het Kabinet terugkeerde met de verklaring, de eerste motie niet te zullen uitvoeren. Want aangezien de gewetens der A.R.-kamerleden nog overeind stonden, al legden ze zich neer bij het niet-uitvoeren van de motie, hadden zij in zo'n geval kwalijk tegen kunnen stemmen.

In elk geval, nu de Kamermeerderheid, tot gehoorzaamheid teruggeroepen, zich erbij neerlegt dat de motie niet wordt uitgevoerd, blijft de woningnood ongelenigd. Hoe het met de gewetensnood der A.R.-fraktie staat is een vraag, die zijzelf alleen kan beantwoorden. Eerst riepen zij over die nood, nu zwijgen zij erover. Spreken wij over zaken van meer gewicht.

De gehele belachelijke kabinetskrisis is een demonstratie van de zwakte van dit ministerie, dat viel, maar door gebrek aan gewicht tenslotte toch naar boven. De krisis toonde duidelijk de zwakke plek: de regering-De Quay was en is rechtser, dan het kiezerskorps der partijen waarop zij steunt. Haar eerste formatie werd gekenmerkt door een wanhopig pogen representatieve lieden uit de konfessionele vakbeweging aan te trekken voor het eerste na-oorlogse kabinet zonder P.v.d.A. (afgezien van het korte interim van Beel). Zowel de Katholieke Arbeidersbeweging als het Christelijk Nationaal Vakverbond weigerden, omdat zij er niet voor voelden het N.V.V. alleen te laten op het oppositieveld tegen de voorgenomen en inmiddels doorgevoerde huurverhoging. Ten einde raad werd een regeringsploeg gevormd, waarbij de post van minister

[p. 120]

van Sociale Zaken eigenlijk onbezet bleef, ook al trekt zekere Van Rooy het traktement. De enige uitzondering vormt het staatssekretariaat van Roolvink, maar die nam de post aan tegen de uitdrukkelijke wens van zijn medebestuurders van het C.N.V., dat zich door het ‘overlopen’ van Roolvink genomen achtte. De tegenstelling tussen de regering en het C.N.V. werd er niet minder, maar groter door.

Zo hebben we sinds 1959 de situatie, dat weliswaar de konfessionele partijen, samen met de V.V.D., de regeringsmeerderheid vormen, maar dat een zeer grote groep van konfessionele kiezers, n.l. de leden van K.A.B. en C.N.V. zich in de regering niet vertegenwoordigd kunnen voelen. Zó werkt bij het konfessionele partijenstelsel de demokratie: als een zeef waar alle kleine mannetjes doorheen vallen en waarop alleen de vertegenwoordigers der financieel-groten achterblijven. Op een enkele niemandal-annex-overloper op Sociale Zaken na bestaat de regering immers grotendeels uit heren, afkomstig van de sekretariaten der werkgeversorganisaties.

Bij elke sociale kwestie moet dit tot spanningen leiden: spanningen in de regering, waar naast de werkgeversvertegenwoordigers en ekonomen (van proffen tot doktorandussen) ook politici zitten, die aan de volgende verkiezingen moeten denken, - en spanningen in de Christelijke partijen, die méér kontakt met de sociale werkelijkheid hebben dan de regeerders die zij tolereren. Kort vóór De Quay c.s. over de woningbouwkwestie uitgleed, had zich reeds een krachtproef in dit opzicht voorgedaan ten aanzien van de lonen der metaalbewerkers. Men kent de kwestie: werkgevers en werknemers waren het eens over een loonsverhoging, waarvoor zij een tussentijdse wijziging in de C.A.O. wensten. De regering (inspirator: minister Zijlstra) verbood dit kortweg, in grove tegenstelling tot haar eigen zogenaamde principes inzake de ‘vrijere loonvorming’. In het nummer van De Nieuwe Stem dat U op 1 oktober 1960 bereikte, veronderstelde ik dat via een of andere formule de regering tenslotte wel zou

[p. 121]

toegeven, zoals zij zo vaak gedaan had. Zij deed het niet, omdat de mogelijkheid tot standvastigheid haar geboden werd door de steun, die de K.A.B. haar gaf, ondanks het feit dat de metaalbewerkersbond van de K.A.B. tot de ‘openbrekers’ behoorde. Evenals de rampzalige Belgische regering gered werd door het Algemeen Christelijk Vakverbond, gesterkt door het maanwoord van kardinaal Van Roey, evenzeer redde de K.A.B. in de krisis rondom de metaallonen de Nederlandse regering. Een typisch geval van Groot-Kempische solidariteit. De Kardinalen aller landen zijn reeds lang verenigd.

De vraag is natuurlijk, wat er gebeurd zou zijn als het N.V.V. niet de kardinale fout gemaakt had, de geweldige onrust onder de vakbondskaders der metaalbonden te pareren met de uitdrukkelijke verklaring, dat het geen stakingen kon ondersteunen, omdat dit ‘politieke stakingen’ zouden zijn, die de demokratie in gevaar zouden brengen. Alsof de demokratie niet geweld werd aangedaan door de vorming van een regering, die kennelijk rechts van het elektoraat staat, wat door de vakbondsaktie recht getrokken of minstens gedemonstreerd had kunnen worden. Als men, door gebrek aan solidariteit van K.A.B.-kant, de uitkomst van zo'n staking had gevreesd - ofschoon met name in Utrecht tal van katholieken onder de zeer felle zogenaamde ‘wilde’ metaalstakers behoorden - dan had men toch minstens vóór de definitieve uitspraak van Rijksbemiddelaars was gevallen met zo'n aktie kunnen dreigen, om daarna, mocht ook onder die omstandigheden de uitspraak negatief zijn, een demonstratieve staking van beperkte duur uit te roepen. Tenminste de waardigheid van de bonden zou hierdoor gered zijn geweest. Maar zelfs de door het Amsterdamse metaalkader van het N.V.V. voorgestelde en door de leiding welwillend overwogen demonstratie in Den Haag werd ijlings begraven.

Zeker is het ook deze houding van de oppositie, die Jan het lijmen gemakkelijk heeft gemaakt.

Werd in deze loonkwestie een uiteenvallen van de

[p. 122]

A.R. (hoewel bij een kamervotum inzake een motie-Burger over deze kwestie duidelijk gebleken) tenslotte nog voorkomen, op de woningkwestie brak de A.R. open; de scheuren zijn nauwelijks overgepleisterd. De gehele episode der metaallonen eindigde in een sukses van de regering, ook al omdat andere bonden (bijvoorbeeld die van overheidspersoneel) in afwachting van de uitslag van het metaalkonflikt hun looneisen voorlopig niet indienden en achteraf geheel inslikten.

Maar dit sukses werd gekocht met een verdere afbraak van het stelsel, dat lange jaren de klassensamenwerking in hoofdzaken garandeerde. De Stichting van de Arbeid waarin die samenwerking telkens weer tot stand kwam, is hopeloos verdeeld. De vakbeweging, ‘erkend’, ‘ingegroeid’, ‘volwaardig gesprekspartner’ door dit instituut en andere soortgelijke instellingen, is genegeerd, en sneller uitgeworpen dan ze ingegroeid was. Dat heeft zijn effekt op de stemming van de vakbondskaders niet gemist, tot zelfs in de hoogste regionen. Van erkenning naar miskenning... Van klassensamenwerking tot klassentegenstelling, nu opnieuw levend gemaakt in het te dien aanzien meer ingeslapen dan ingegroeide bewustzijn van velen: een herradikalisering van de ‘erkende’ vakbeweging is gaande. Zij wordt afgeremd door de eerbied voor het gezag, die een ‘politieke’ staking in geweten doet verafschuwen. Maar als de kleinste loonkwestie ‘politiek’ wordt gemaakt, zoals in dit land, dan is bij zoveel ontzag voor het gezag de vakbeweging al van te voren ontwapend. Aangezien zij, bij voortzetting van dit bewind dat de vakbeweging negeert, niet zo kan blijven handelen (of beter: niet-handelen), hoopt zij op een verandering van de regeringskoers. Vrome wens, ijdele hoop. Als deze vervlogen is, zal de krisis over de te volgen koers in de vakbeweging, óók een politieke gewetenskrisis, levensgroot aan het licht treden.