De Nieuwe Stem. Jaargang 16

Hans Sleutelaar
Een zwetser en de schim van Plato

‘Two theories of poetry. Poetry as a magical means for inducing desirable emotions and repulling undesirable emotions in oneself and others, or Poetry as a game of knowledge, a bringing to consciousness, by naming them, of emotions and their hidden relationships. The first view was held by the Greeks, and is now held by MGM, Agit-Prop, and the collective public of the world. They are wrong.’
W.H. Auden

Weinig onderwerpen lenen zich zo goed tot ongebreideld zwetsen als de Poëzie, dat kan iedere krantelezer bevestigen. Maar opgepast: de ene zwetser is de andere niet. Gezwets kan minstens twee vormen aan-

[p. 83]

nemen; die van geleuter (gekenmerkt door een wanverhouding tussen het gebruikte aantal woorden en wat zij moeten meedelen) en gewauwel (meestal het eerste gevolg van het spraakvermogen of de opheffing van het analfabetisme).

Het gezwets van Wim Gijsen n.a.v. de bloemlezing Met andere woorden in het vorige nummer van dit blad houdt hiertussen het midden.

't Eerste wat mij opviel in zijn opgewonden betoog is, dat hij van zijn lezers een zeldzame goedgelovigheid verwacht. In plaats van argumenten stelt hij bluf, in plaats van feiten insinuaties. Tegenover invektieven als ‘doodgewoon vies’, ‘onbeholpen’, ‘rimram’, ‘bepaald banaal’, ‘van suspect allooi’, leugens, bedrog’, staat niets dat zelfs maar de schijn heeft van een motivering. Daaraan en aan enkele verdraaide citaten, opvallende onnauwkeurigheden en een reeks enormiteiten kent men de raszwetser; - wat en waarover hij zwetst interesseert hem minder dan dat hij de kans krijgt om te zwetsen.

Om met de keuze van de gedichten te beginnen: die is z.i. al bij voorbaat veroordeeld om de simpele reden, dat de meeste bijdragen afkomstig zijn van medewerkers van het tijdschrift Gard Sivik. Hoe enkele ‘buitenstaanders’ zich tot medewerking lieten ‘verleiden’, zal, zo schrijft hij, ‘voorlopig wel een raadsel blijven’; dat anderen een ruimere literaire horizon bezitten dan hij gaat zijn voorstellingsvermogen blijkbaar te boven.

Het boerenslimmigheidje waarmee hij in dit verband vat tracht te krijgen op zijn lezers - argeloos, zolang ze zijn informaties niet hebben getoetst - is eenvoudig: nadat hij het boekje een pretentie heeft toegekend die het niet bezit, fulmineert hij erover dat de inhoud niet aan het doel beantwoordt. Nergens in de inleiding wordt echter beweerd dat de samenstellers een ‘overzicht van de beste jonge talenten na de vijftigers’ of ‘het beste van een opgroeiende generatie’ wilden voorleggen. Integendeel! Objektiviteit wordt expliciet als een ceremonie ontmaskerd en afgewezen. De selektie van veertien dichters uit een totaal van minstens 150 gebeurde aan de hand van drie welomschreven krite-

[p. 84]

ria, die een vriendelijke, vage, vrijblijvende keuze onmogelijk maakten. In hoeverre deze bruikbaar en van toepassing zijn op de gedichten in het boekje en die welke niet werden opgenomen, gaat hij niet na. De voornaamste vraag die de kritikus van een bloemlezing heeft te beantwoorden, laat hij dus buiten beschouwing... Hij volstaat er mee een viertal strofen uit hun versverband te rukken en vier willekeurige regels als representatief voor een totale bijdrage te citeren. Wat hij daarover te blunderen heeft, blijft achter het adjektief ‘slecht’ en een schamele poging tot spiritualiteit verborgen; duidelijk wordt wél, dat het nooit in zijn schedel is opgekomen dat onbeholpenheid een vorm van raffinement kan zijn en dat hij van Van Ostaijen (laat staan van diens voorbeeld Mallarmé, of die andere typografische knoeier E.E. Cummings) nooit 1 letter heeft begrepen.

Zijn kwade trouw en de minieme aandacht waarmee hij de verantwoording van de samenstellers heeft gelezen, blijken het duidelijkst uit zijn manier van interpreteren. Ter illustratie: ‘Het sukses van de vroege poëzie der vijftigers heeft altijd grotendeels berust op de miserabele kwaliteit van de direkt er aan voorafgaande poëzie en het lage niveau van de kritiek, in plaats van op begrip,’ luidt een zin uit het inleidende essay. Gijsen verzwetst dit tot: ‘(...) komen wij reeds op de tweede bladzijde aan de weet waaraan het sukses der vijftigers te danken is. Om precies (sic) te zijn aan de miserabele kwaliteit van de direct er aan voorafgaande poëzie.’ Elders geeft hij mij in de mond ‘er zijn andere manieren om aan onbehagen te ontsnappen’; dit betreft dan de zinsnede: ‘Aan zijn onbehagen ontsnappen kan hij (de dichter) niet, maar wel kan hij er iets mee beginnen: een gedicht schrijven.’

Niet alleen leest deze zwetser slecht, zijn beperkte bevattingsvermogen verhindert hem bovendien het weinige dat tot zijn hersens doordringt, te begrijpen. Men vergelijke wat hij zwetst over autenticiteit en oprechtheid met wat daarover in M.a.w. wordt opgemerkt. 't Hier voor te kauwen lijkt mij verspilling van plaatsruimte en bovendien pas ik er voor een versie-

[p. 85]

voor-de-eenvoudigen-van-geest te maken van een opstel dat n.b. voor de middlebrow werd geschreven.

Wat deed Gijsens gemoed zo vollopen? Ergerlijk essayistisch gestumper? Negatie van de fundamenteelste wetten van de ars poetica? Onwaarschijnlijk. Zo hij al poëziekritische bezwaren tegen de theorie en de gedichten in deze bloemlezing koestert, hij is in elk geval niet bij machte ze te formuleren. Gijsen werd bewogen door een tekort, niet van poëtische maar van morele aard. Nergens in het boekje ontmoette hij, naar zijn zeggen, rondborstige, ferme overtuiging, nergens een greintje idealisme of zelfs maar een bescheiden positief geluidje. Geen spoor van een protest b.v. tegen de Duitse Herbewapening! Niemand van deze dichters die vastberaden ‘ja!’ zegt tegen het leven! Je reinste negativisten zijn het, wat drommel, nihilisten, dat zijn het!

Om dit aannemelijk te maken geeft hij een ontologisch lesje ten beste, waaruit blijkt dat hij op het Boeddhisme dezelfde borreltafel-kijk heeft als op het Nihilisme. Hij citeert een onbegrepen boutade van Paul Snoek, verklaart tot hun schande dat hij bij het protesteren op de trappen van het Min. van Defensie nooit één van de dichters in kwestie is tegengekomen en beschuldigt hen van ‘waterig saloncommunisme’, alsof hij dagelijks bij hen over de vloer komt. Terloops haalt hij een zin van mijn hand uit een Maatstaf-artikel aan en kent daaraan een inhoud toe die ik er nooit in heb kunnen ontdekken en die, gezien de context, absurd is; en trekt ten slotte uit een passage in M.a.w., waarin een onderscheid wordt gemaakt tussen autentieke poëzie en belijdenissen in versvorm een al even absurde ethische konklusie.

Deze zedelijke tirades onthullen niet alleen de domineesopvatting die hij er over poëzie op nahoudt, maar ook zijn zwetsersminachting voor dokumentatie. De dichters in M.a.w. houden er geen ‘ferme jongens, stoere knapen’-mentaliteit op na, nee. Dat heeft Gijsen inderdaad scherpzinnig ingezien. Maar wanneer hij de moeite had genomen te lezen wat bij voorbeeld Gils in De Periscoop (1-6-'59) en Maatstaf (6 jrg. 9-10)

[p. 86]

Gysen, Vaandrager en Sleutelaar in datzelfde Maatstaf-nummer, Roggeman in de laatste twee jaargangen van het Nieuwe Vlaams Tijdschrift, Van Vrekhem in het Vlaamse Podium (14e jrg., 4) hebben geschreven over poëzie, de funktie van poëzie en wat daarbij zoal komt kijken; wanneer hij Gard Sivik eens ter hand had genomen, in plaats van het ongelezen te beschimpen, en notie had genomen van bijdragen daarin over zaken als de kwestie Algerije, het geval Pasternak, Kongo, het militarisme, het fenomeen Krupp, het atoomgevaar en van mijn polemiek met Ad. den Besten; en vooral: wanneer hij getracht had de poëzie in M.a.w. zonder oogkleppen als poëzie te lezen, dan zou hij er ongetwijfeld voor gewaakt hebben zich met dergelijke ongerijmde nonsens belachelijk te maken.

Tot zover de onnozele maar brave Wim Gijsen. Interessanter dan zijn ethische gemompel is het misverstand dat er achter schuilt, van de konsekwenties waarvan hij zich geen sekonde bewust zal zijn. Het is een misverstand dat sinds Plato voortwoekert en de gemoederen regelmatig in beweging brengt: poëzie moet ‘gezond’ zijn, ‘juiste’ opvattingen uitdragen, de ‘waarheid’ vertellen, op straffe van immoreel of dekadent te zijn. Gijsen merkt op: ‘deze bundel bewijst voor een goed deel hoezeer “foute” poëzie ook slechte poëzie is.’ Hij beantwoordt daarmee de vraag of een gedicht slecht moet zijn, wanneer de visie er in of er achter ‘slecht’ is, positief. Dat deden ook de rechters die Baudelaire veroordeelden. Dat deed ook de Filistijnse meute, die in '48 protesteerde tegen de bekroning met de Bollingen Award van Ezra Pound's Pisan Cantos, waarin hij het o.m. waagt de vlag van de V.S. te karakteriseren als ‘the bacon-rind banner’ en Churchill als ‘a sputtering tank of nicotine and stale whisky’.

Van een dergelijk standpunt naar een censuur gebaseerd op dogma's is maar een pas. Baudelaire, Pound, Pasternak, de geschiedenis herhaalt zich.

Komt poëzie dan uit de hemel vallen? Horen meningen en overtuigingen in de poëzie, de literatuur niet thuis? Allicht. De diepste overtuigingen (lees:

[p. 87]

vooroordelen) bestaan in de poëzie naast verreikende intuïtieve kennis. Maar nooit zijn het de overtuigingen die poëzie tot poëzie maken, die bijzondere vorm van artikulatie. Eliot heeft n.a.v. Shakespeare eens opgemerkt dat een dichter van formaat, vertrekkend van inferieure filosofie, superieure poëzie kan schrijven. Arnold Hauser illustreert e.e.a. in zijn The social history of art met twee andere schoolvoorbeelden: ‘Dante's activism no more excludes a purely aesthetic interpretation of the Divine Comedy, than Flaubert's formalism a sociological explanation of Madame Bovary and the Education sentimentale.’ Autentieke poëzie weigert het kompromis om méér dan een willekeurige overtuiging, om meer dan waarvoor mensen als Gijsen zich menen in te zetten, die eigenbelang verslijten voor algemeen belang en geen argwaan kunnen opbrengen jegens hun eigen geweten. Die poëzie beplakt zwetser Gijsen met het etiket ‘l'art pour l'art’, andermaal zonder te weten waarover hij het heeft. Het l'art pour l'art-ideaal - geboren uit romantisch verzet tegen het klassicisme - moet vooral gesitueerd worden in een tijd, dat de literatuur vrijwel algemeen aan (politieke) idealen ondergeschikt werd geacht. Hoe men er verder ook over wil denken, toen, omstreeks 1830, begon een gevecht om artistieke vrijheid dat vandaag meer dan ooit aktualiteit blijkt te bezitten. In dat gevecht gaat het allang niet meer om het l'art pour l'art kontra het engagement. Want daartussen liggen heden de resultaten van een eeuw moderne poëzie. Poëzie, die zich evenzeer van de werkelijkheid bewust is als van zichzelf. 'n Wonder dat die poëzie voor links én voor rechts verdacht is?