De Nieuwe Stem. Jaargang 15

[p. 657]

[Nummer 11]

P. Valkenburgh
Nogmaals: vrede en onvrede

De discussie in De Nieuwe Stem over Vrede en Onvrede die vorig jaar met een artikel van Wertheim werd geopend, houdt kennelijk nog steeds de gemoederen bezig - getuige het artikel van Hornstra dat nu onlangs in de augustus-aflevering was opgenomen. Dit geeft mij de moed ook nog een kleine bijdrage tot de gedachtenwisseling te leveren en ik wil dit graag doen in de vorm van een aantal punten. Ongetwijfeld zijn deze aantekeningen hier en daar wat al te stellig geformuleerd en laten zij zeker plaats vrij voor een meer genuanceerde beschouwing, doch in een tijdschriftartikel moet men nu eenmaal kortheid betrachten. Ik waag het er dus maar op.

I. Vrede en onvrede; wij kunnen deze begrippen op drieërlei wijze toepassen; allereerst ter kenschetsing van een situatie waar men vrede mee heeft dan wel zich onbehaaglijk in voelt. Ten tweede als waardering van bepaalde doeleinden waar men eveneens vrede of niet mee kan hebben, en tenslotte kan men de begrippen toepassen op het gebruik van bepaalde middelen ter bereiking van een gesteld doel. Ook met die middelen kan men vrede hebben - of niet.

a. Wat de situatie betreft, deze heeft Wertheim naar mijn gevoel voortreffelijk getekend. In zijn artikel komt duidelijk naar voren hoe wij een onderscheid moeten maken in de huidige wereldsituatie tussen enerzijds de politiek-strategische driedeling: westelijk democratisch-kapitalistisch blok, oostelijk communistisch blok en de zich daartussen en daarnaast bevindende menigte van ‘uncommitted areas’ die in politieke en sociale structuur sterk uiteen kunnen lopen, doch één ding politiek gemeenschappelijk hebben: hun onafhankelijkheid t.o.v. de Oost-West blokken.

En daarnaast of liever: er dwars doorheen, het technisch-economische onderscheid tussen de bezittende, welvarende en hooggeïndustrialiseerde landen (weste-

[p. 658]

lijk blok en oostelijk blok en enkele neutrale landen) en de meeste ‘uncommitted areas’ als onderontwikkelde hongerlijdende gebieden. In bepaalde opzichten loopt deze laatste onderscheiding parallel met het onderscheid in blank bevolkte en niet-blank bevolkte landen.

b. De doeleinden die nagestreefd dienen te worden laten zich uit deze situatieschets aflezen: de levensgevaarlijke conflicten en tegenstellingen tussen de verschillende blokken en groeperingen moeten verminderen en liefst verdwijnen zonder dat daarbij de ramp van een totale, al dan niet nucleaire oorlog over ons komt. Houden wij wel rekening met de mogelijkheid van een oorlog, dan zie ik de volgende oplossingen:

1.	de tegenstellingen worden opgeheven in een oorlog die alle tegenstellingen wegvaagt, ook die tussen overwinnaars en overwonnenen;
2.	de tegenstellingen verdwijnen doordat één blok de overhand krijgt en zijn levenspatroon aan alle anderen oplegt;
3.	de tegenstellingen verdwijnen geleidelijk en maken plaats voor een vreedzame verstandhouding, coëxistence pacifique, peaceful competition, concurrerende coëxistentie, of hoe ook genaamd;
4.	De in 3. genoemde toestand kan leiden tot een steeds verder grijpende samenwerking op allerlei gebied. Als sluitstuk is dan wellicht mogelijk de instelling van een wereldmacht, een wereldbestuur, waarvan de Verenigde Naties al in zekere zin de kiem vormen.

Het is meen ik niet nodig deze vier mogelijkheden thans verder uit te werken, in het verdere verloop van mijn betoog komen ze nog wel weer ter sprake. De reden waarom ik ze hier heb genoemd is, dat ze ons onmiddellijk bij het derde punt brengen:

c. De middelen ter bereiking van de gestelde doeleinden. Algemeen gesteld luidt het vraagstuk: gegeven die en die doeleinden en die en die situatie, welke middelen staan mij daarin ter beschikking om mijn doelstellingen zo gunstig mogelijk te verwerkelijken?

Bij dit probleem nu gaan de wegen van pacifisten en

[p. 659]

niet-pacifisten uiteen. In de eerste plaats naar het mij voorkomt, omdat de pacifisten onze ‘Situationsgebundenheit’ vaak vergeten. Wij kunnen een bepaalde historisch gegroeide situatie niet ontlopen, staan er midden in, zijn er in velerlei opzichten aan gebonden. Wij beschikken - helaas - niet over een volledige handelingsvrijheid. Wel kunnen wij onze situatie zo goed mogelijk onderzoeken om er die mogelijkheden uit te halen die voor ons het gunstigst zijn. Want al zijn we afhankelijk van en gebonden aan een situatie, er is toch ook nog iets als de menselijke vrijheid die hem in de gelegenheid stelt regelend en beheersend op te treden. Tussen mens en situatie bestaat aldus een tweevoudige relatie: die van afhankelijkheid en beheersing.

Het besef evenwel van deze eerste betrekking mis ik helaas dikwijls in de pacifistische litteratuur - zeker in de oudere - en daarom doet deze litteratuur mij vaak zo onwezenlijk en zwevend aan. Hornstra schrijft in zijn artikel over ‘de enorme geestelijke ontwikkeling op politiek, sociologisch en psychologisch gebied uit de twintiger en dertiger jaren’ en over de problematiek van de geoorloofdheid en noodzakelijkheid van het geweld die ‘tot op de bodem’ behandeld is door Bart de Ligt cs. Het spijt me te moeten zeggen dat ik juist getroffen ben door het gebrek aan sociologisch, sociaal-psychologisch en politiek inzicht in de links-pacifistische litteratuur zo uit de jaren '20 en '30. Wat ik er wel heb aangetroffen zijn abstract-filosofische en sterk normatieve bespiegelingen. Doch wat begint men hiermee in de praktische politiek die zich afspeelt in zeer concrete situaties? Hoge idealen, abstracte beginselen, maar bijvoorbeeld geen analyse van het machtsverschijnsel. Laat ik het zo mogen zeggen: het pacifisme meende zedelijk-ideël sterk te staan door zich van de ‘echte politiek’ zo weinig aan te trekken. Het sloot zich op in een zekere sektarische verwatenheid, waar zuiverheid van beginsel het hoogste doel was. Het poogde op een apolitieke wijze aan politiek te doen, met gevolg dat het in de werkelijke politiek een minimale rol heeft vervuld. Ik kan dit traditionele pacifisme niet beter karakteriseren dan met de woorden van

[p. 660]

De Ligt die ik in Wiessing's levensherinneringen vond: ‘het is voor mensen over tienduizend jaren!’

Spijtig genoeg leven we in het jaar 1960 en niet in 11960. Ik schrijf dit ietwat ironische zinnetje, omdat ik de indruk heb dat ook in het huidige pacifisme de neiging bestaat weer af te glijden naar een sektarisch idealisme. Wanneer ik bijvoorbeeld het enkele jaren geleden verschenen Handboek voor de Vredesbeweging doorlees, dan ontkom ik weer evenmin aan het teleurstellende gevoel dat ook de oudere pacifistische lectuur bij mij opriep. Teleurstellend, omdat het vol hoge idealen staat zonder voldoende rekening te houden met de werkelijkheid. Het is zwevend en dus ongevaarlijk, zodat ieder eerbetoon door de politieke machten aan dit pacifisme bewezen, in wezen een ‘bedankje voor onschadelijkheid’ is, zoals wijlen Suys het op de hem eigen korte en indringende wijze formuleerde.

Het pacifisme kan pas van betekenis worden en politieke invloed uitoefenen, indien het met beide benen in de werkelijkheid staat en de aandacht niet meer richt op idealen-voor-over-tienduizend jaren, doch op de realiteit hier en nu. Wat het pacifisme nodig heeft is een Marx die deze omkering weet te voltrekken.

In Dr. Suys' werk vinden wij deze omkering reeds in grondtrekken aanwezig - vandaar dat zijn werk wèl ‘gevaarlijk’ is, vandaar ook dat zijn stuk in bovengenoemd Handboek, eigenlijk niet goed past.

II. Toch heeft Suys zich nog niet ten volle in de werkelijkheid verdiept, te oordelen althans naar het verwijt dat Wertheim hem maakt inzake honger en armoede in de onderontwikkelde gebieden. Indien dit verwijt geldig is en de politieke realist Suys hierin tekort zou zijn geschoten, hoeveel temeer geldt dan het verwijt dat de idealistische pacifisten de werkelijkheid hebben verwaarloosd. Daarom ben ik blij met het artikel van Wertheim, omdat het nogmaals voor de zoveelste maal laat zien hoe onvergelijk veel moeilijker het is in onze wereld vrede en welvaart te scheppen dan men in pacifistische kringen wel meent. Men komt er niet met een eenvoudige verwerping van geweld. Het gaat niet slechts om het wel-dan-niet gebruiken

[p. 661]

van geweld, het gaat er veeleer om welke vormen van geweld men wel en welke men niet toelaatbaar acht. En hierachter zit dan weer de vraag welke geweldsvormen thans, in ons nucleaire tijdperk, nog doelmatig zijn. Geweldsvormen, variërende van een totale nucleaire oorlog tot een beperkte militaire actie in UNO verband of een revolutie van kleine afmetingen; een hele schaal van mogelijkheden kan men hier opstellen waarbij het simpele alternatief van gewelddadigheid òf geweldloosheid nauwelijks te hanteren is. Indien het traditionele pacifisme dan ook dit alternatief zou prijsgeven en zich zou stellen op Suys' standpunt van minimalisering van het geweld in het algemeen, dan ware naar het mij voorkomt, al een stap in de goede richting gedaan; een stap in de richting van de politiek. Men versta mij wel: het vaarwel zeggen van het alternatief geweld - geen geweld, betekent niet dat de geweldloosheid nu maar in z'n geheel afgeschaft moet worden. In bepaalde situaties kan een geweldloze houding doelmatig zijn - in bepaalde situaties, niet altijd. Ook dit toont Wertheim m.i. overtuigend aan als hij het heeft over de onbeschrijflijk arme Aziatische boer. Op een andere wijze en in geheel ander verband laat een militair deskundige als Commander King Hall ons ook iets van de doeltreffendheid van een geweldloze houding zien. Toch noemt deze commander zich geen pacifist en zijn pleidooi voor eenzijdige ontwapening en voor een bepaalde vorm van geweldloosheid geen pacifisme.

Zowel Wertheim als Noordenbos citeren de uitspraak van Suys dat de principiële pacifisten, de irrealisten van gisteren, de grootste realisten van vandaag zijn. Met deze uitspraak heb ik ten dele vrede, ten dele onvrede. Onvrede, omdat zij naar mijn gevoel teveel eer bewijst aan het pacifisme. Dat bepaalde pacifistische denkbeelden heden ten dage in onze wereldsituatie realistisch klinken erken ik gaarne, doch ik voeg er onmiddellijk aan toe dat dit niet ligt aan het pacifisme doch aan die situatie! De situatie heeft zich gewijzigd ten gunste van het pacifisme zonder dat dit laatste daarop ooit enige invloed heeft uitgeoefend.

Laat mij het met een beeld verduidelijken. Bij een

[p. 662]

dobbelspel wedt iemand op een bepaald aantal ogen, zegt drie. Wanneer nu na een aantal ongunstige worpen tenslotte de drie ogen boven komen, dan is dat geen reden om te zeggen dat die speler gelijk heeft en realist is. De pacifisten hebben op de geweldloosheid ‘gewed’. Nu, in het midden van de twintigste eeuw, verloopt het spel in hun voordeel, evenwel zonder dat zij zelf dit spel hebben kunnen meespelen.

Zijn de pacifisten van vandaag realisten? Ik ben geneigd dit soms te betwijfelen vooral als ik zie hoe gemakkelijk men nog maar steeds uitgaat van de tweedeling geweld - geen geweld. In de P.S.P.-brochure Nieuwe Wegen, die ik onlangs nog eens herlezen heb, is een geheel hoofdstuk gewijd aan de verwerping van geweld. Het is mij echter niet duidelijk geworden welk geweld nu precies verworpen moet worden. Uitsluitend militair geweld? Maar tot welke graad? Alleen nucleaire, biologische en chemische wapens, of ook de ‘conventionele’? Of wellicht het gehele militaire apparaat? Maar hoe staat men dan ten opzichte van een internationaal leger zoals dat in de Suezcrisis van 1956 goede diensten heeft bewezen en thans weer in de Kongo optreedt? Ik noem hier de P.S.P. omdat wij deze organisatie toch wel kunnen beschouwen als een exponent van pacifistisch Nederland. Mijn vragen zijn echter niet uitsluitend tot haar gericht.

III. Met deze vragen ben ik in feite weer teruggekeerd tot mijn eerste punt: de doeleinden welke wij wensen verwezenlijkt te zien. Als voornaamste politiek doel beschouw ik de vorming van een wereldregering, uiteindelijk symbool van de eenheid der mensen. Doch voor het zover is, zullen eerst de dynamische spanningen en conflicten in de wereld: ideologisch en economisch - doch ideologisch vooral, verzacht moeten worden en de tweespalt tussen West en Oost opgeheven.

Verzachting der tegenstellingen: dit kan slechts geschieden door een relativering van de eigen groepsnormen; niet meer de eigen groep doch de mensheid als geheel zij het politieke doel. Ik stel mij voor dat een politiek die zich hierop baseert, de volgende struc-

[p. 663]

tuur bezit:

1.	zij tracht een zo goed mogelijke verwezenlijking van dit doel op de duur te bereiken;
2.	zij houdt daarbij rekening met het gedrag van de overige partijen, juist inzoverre de gedragingen daarvan mede een reactie vormen op wat wij doen.

Enkele opmerkingen wil ik hier bij maken. Eerst iets over de toevoeging ‘op de duur’. Deze toevoeging lijkt mij nodig om de hier bedoelde politiek te onderscheiden van opportunisme en gelegenheids suksesjes; het gaat er niet om dat iedere handeling of maatregel tot een welslagen leidt, doch wel dat de doeleinden op de duur verwezenlijkt worden. Door het aldus te zeggen dreigt evenwel het gevaar van utopisme dat immers ook doelverwerkelijking-op-de-duur nastreeft (De Ligt's ‘tienduizend jaren’!) Dit utopisme kan echter ontlopen worden door de toevoeging ‘zo goed mogelijk’. Deze aanduiding wijst er namelijk op dat het telkens gaat om de keuze van optimale middelen in een bepaalde situatie. Het utopisme daarentegen wordt juist gekenmerkt door het feit dat het zich om de beschikbare middelen ter bereiking van een doel weinig of in het geheel niet bekommert.

Het tweede punt impliceert dat elke activiteit beoordeeld moet worden naar zijn waarde voor het geheel; en indien voor dit geheel schadelijk, dan ook verworpen wordt. Het tweede punt impliceert tevens - en dit sluit weer onmiddellijk aan op de praktische politiek van vandaag - dat uitdagende handelingen die tot verzet en tegenuitdaging van de andere partij leiden, vermeden moeten worden.

Wat een en ander in concreto inhoudt, valt buiten het kader van dit tijdschriftartikel.

Tenslotte: heeft het pacifisme een politieke waarde? Het antwoord op deze vraag hangt van het pacifisme zelf af! Zal het de weg naar de werkelijkheid vinden en zich kunnen verenigen met een realistische en meer genuanceerde beschouwing van de talrijke geweldsvormen? Er zijn tendensen die in deze richting wijzen. Versterking van deze tendensen. tegengesteld dus aan die welke ik hierboven signaleerde, beoogde Wertheim

[p. 664]

met zijn eerste bijdrage tot de discussie over Vrede en Onvrede. Steun aan een realistisch pacifisme beoog ik eveneens met dit artikel, dat naar ik hoop niet de laatste bijdrage in deze gedachtenwisseling zal zijn...