De Nieuwe Stem. Jaargang 15

[p. 652]

Ex libris

Men moet wel een onverwoestbaar optimist zijn of (en, tegelijk) een zeer gelovig mens om een hoera te kunnen uitbrengen op het leven. Zo heet de levensgeschiedenis van Dr. J.J. Buskes (Hoera voor het leven, Amsterdam 1959). Wie het leest en wie hem kent weet dat het geen uitbundigheid betekent maar in een krachtige en toch gedempte toon de ernstige uitspraak van een diepe overtuiging. Hierin te vergelijken met de titel van Henriëtte Roland Holsts levensgeschiedenis: Het vuur brandde voort. Buskes heeft willen zeggen dat het leven verdient geprezen te worden, en men kan hem hierom benijden. Het valt niet gemakkelijk om, met de geschiedenis en het heden voor ogen, de mens en de wereld te prijzen, en eigenlijk doet ook de schr. van dit boek dat niet: hij prijst het leven, dat ontegensprekelijk meer is dan de mens, boven ons oordeel uitgaand en in wezen onaantastbaar. Hij prijst het op zijn wijze, met een lofzang: Ere zij God.

Hij doet zijn levensverhaal vooral aan de hand van degenen die hij gekend heeft, daardoor is het een even bescheiden als vurig en vroom boek, en het bevat er een groot stuk Nederlandse geschiedenis door, van kerkelijk leven en sociale strijd, want het is voor hem de geschiedenis hoe die beide onverbrekelijk tot één verenigd werden. Het bevat hierdoor veel wetenswaardigs en behartenswaardigs over mannen, zo uiteenlopend en soms tegengesteld als Abraham Kuyper en Prof. Bavinck en Prof. Gunning, als Domela Nieuwenhuis en Troelstra, Pos en Buytendijk, Kees Boeke en Slotemaker de Bruine, A.H. de Hartog en Karl Barth. En anderen, aan het begin van dit strijdbaar gelovige leven, die de grondslagen legden. Hij verklaart: ‘De Vrijer bracht mij in aanraking met de theologische en kerkelijke problemen en De Ligt ontsloot mij de wereld van de politieke en sociale strijd.’ Het was Bart de Ligt, die hem ‘de ogen opende voor de anti-kapitalistische, anti-imperialistische en anti-militaristische tendenzen van de bijbel.’

Maar het was ook De Ligt van wie hij later vervreemdde, toen deze brak met het Christendom. Buskes kon dit slecht hebben, het vergrootte de eenzaamheid waarin hij als belijdend Christen zijn weg ging naar de sociale strijd en de geweldbestrijding, die hem als dominee en als socialist in twee levenskringen tot een halve vreemde zouden maken, alleen doordat hij beide tot één geheel wilde maken en ze als in wezen één geheel beleefde. Met een man als De Ligt strijdmakker maar geen geloofsgenoot meer, met zo velen zijner geloofsgenoten geen geestverwant meer in de strijd in de wereld, die hem al vroeg naar brandende vraagstukken van de maatschappelijke klassen en van de mensenrassen drong, heeft hij letterlijk vaak en ook tot heden toe tussen twee vuren gestaan. Zo bestreed hij het

[p. 653]

bewapeningsstandpunt van zijn politieke medestanders, zo na zijn reis naar Zuid-Afrika het apartheidsstandpunt van zijn kerkelijke geestverwanten, zo geraakte hij in eigen land en daarbuiten steeds weer in verweer tegen hen wier geloofs- of sociale overtuiging hij in andere opzichten deelde. Hij bezit het vermogen, ook het uithoudingsvermogen van de geboren strijder die ook in eigen kring opponent durft te zijn en weet te blijven, zonder de vriendschap en de achting te verliezen en zonder de gespreksbasis te verlaten. De vermoeienissen van een zo nooit aflatende strijd op verschillende fronten, voor hem één front waarover hij heen en weer snelt, zijn niet aan hem voorbijgegaan, en men wil hopen dat een onbreekbare geestkracht door de onmisbare lichaamskracht bijgestaan zal mogen blijven.

Zijn boek kan ook verandering brengen in de kijk die men door gebrek aan kennis van het milieu vaak heeft van de rechtzinnige kringen waaruit de schrijver is voortgekomen en waaraan hij op het stuk van het geloof trouw is gebleven, ook al is vooral onder de indruk van het werk en de persoonlijkheid van Karl Barth het zwaartepunt van zijn aandacht verschoven van de vraagstukken der dogmatiek naar het leven en strijden uit het geloof. Van diens invloed getuigt hij op hartveroverende wijze waar hij zegt: ‘Als ik aan die eerste jaren (van de opkomende vloed, en invloed van Karl Barths theologie) terugdenk, voel ik een onweerstaanbare drang in mij te gaan zingen.’ Want, vervolgt hij: ‘als één ding vaststaat dan dit dat Barth niet getheologiseerd heeft in het tijdloos luchtledige. Zijn theologie is een zichzelf toepassende theologie. Het is hem niet begonnen om theoretische abstracte vragen, maar om ethiek, praktijk en leven. Elke dogmatische beslissing heeft bij hem een ethische strekking. Zijn theologie heeft voor ons, die haar beoefenen, verstrekkende gevolgen gehad, voor onze kerkelijke praktijk en prediking, onze politieke houding en sociale overtuiging. In de strijd tegen het nationaal-socialisme, in het zoeken naar nieuwe wegen voor het maatschappelijk leven, in het vragen naar de plaats van een christen in de politieke en sociale strijd, in het positie kiezen inzake het communisme, de verhouding van Oost en West, de herbewapening van Duitsland en de atoomoorlog, in het beoordelen van het Rooms-Katholicisme en een beweging als de Morele Herbewapening - de beschrijving van de invloed van Karl Barths theologie tekent tegelijkertijd de activiteiten van de schr. van dit boek, die erdoor terugvond wat hij in zijn kinderjaren had, maar in zijn studentenjaren verloor: ‘het weten dat het christendom een vrolijke godsdienst is, dat het een vreugde is mens te zijn’. Zijn boek is daardoor als hijzelf, geestdriftig en vroom, nederig en fier, en vooral opwekkend, een oprechte en zuivere stimulans voor geestverwant en tegenstander, omdat het het boek is van een levend en waarachtig mens. Het is

[p. 654]

bovendien en zeker niet in de laatste plaats een belangrijke bijdrage tot de geschiedenis van datgene wat wij als het voornaamste punt en belang der binnenlandse politiek in ons land beschouwen en waar de toekomst van dat land, een vrijdenkender politiek dan thans mogelijk is, van afhangt: de doorbraak. De critiek op de P.v.d.A. (blz. 235-36) is positief vruchtbaar, en bevat eigenlijk een wegwijzer voor wat eenmaal P.v.d.A. en P.S.P. zal moeten verenigen, als men met enig vertrouwen in een (niet al te verre) toekomst durft zien. In algemene zin is over de ontwikkeling der dingen sinds 1945 alles gezegd in deze drie zinnen: ‘In de bezettingstijd werden wij opgeroepen tot de moed om te sterven. Na de bevrijding tot de moed om te leven. De nodige moed na de bevrijding hebben wij veel minder opgebracht dan die in de bezettingstijd.’

A.D.

Langzamerhand wordt de geschiedenis van de Nieuwe Gids onthuld. In de publicaties die tot deze onthulling bijdragen nemen twee dikke boeken een belangrijke plaats in, 's Gravesande's documentatiewerk over de Nieuwe Gids en nu daarnaast het lijvige werk van Dr. J. Meyer over Willem Anthony Paap. Beide werken zijn van groot belang, voor de geschiedenis van de literaire feiten meer dan voor die van de literaire werken, voor de geschiedenis van de auteurs meer dan voor die van literaire figuren. Wat zij onthullen zijn de achtergronden van de Nieuwe Gids, en hun belang zullen zij moeten ontlenen aan de mate waarin zij de voorgronden ervan, de kunstwerken zelf verduidelijken kunnen en beter doen begrijpen. Zij hebben een niet zo gering nadeel ook, nl. dat zij die voorgronden a.h.w. meer naar de achtergrond schuiven en aan de tekening van de personen en de levensfeiten de karakteristiek en de doorgronding van de hoofdzaak, het literaire werk zelf min of meer wordt opgeofferd. Het is zaak deze boeken op de juiste wijze te gebruiken, ten dienste van het begrip van die werken, want waarvoor anders dienen zij, wat is anders hun bestaansreden?

De samenstellers van zulke werken lopen gemakkelijk het gevaar, de dupe te worden van hun overstelpende hoeveelheid materiaal en daardoor het werk uit het oog verliezen; een ander gevaar is dat er bij hun zelf door dat materiaal een stemming wordt gewekt die hun houding tegenover het werk gaat overheersen, en hen de schrijvers met hun ergernissen of teleurstellingen doet vervolgen, terwijl de lezer feitelijk met die stemmingen en ergernissen van de biograaf of de documentator niets te maken heeft. Aan deze nadelen

[p. 655]

valt bij zulk werk blijkbaar haast niet te ontkomen. 's Gravesande raakte hoewel hij zich voor vooroordelen wilde hoeden, toch merkbaar geërgerd door een verkeerde Kloos-cultus waarvoor toch altijd nog meer Kloos' vrouw dan de dichter zelf aansprakelijk blijft. Dr. Meyer heeft bij alle wetenschappelijke zin die uit zijn boek spreekt, toch zijn geladenheid tegen Willem Paap niet kunnen verbergen, op sommige bladzijden barst die honend los of zoekt die een uitweg in insinuaties. En hoewel dat ruimschoots verklaring kan vinden in anti-semitische neigingen die een deel van Paaps werk ontsieren, is hij zich bij het blootleggen hiervan niet genoeg meester gebleven. Het ziet ernaar uit, dat het haast onmogelijk is een waarlijk wetenschappelijke biografie te schrijven; de schrijver wordt gewoonlijk gedreven door een overgrote bewondering voor zijn object of omgekeerd door grieven en bezwaren, en tenslotte voert een zo dichte nabijheid bij de verborgenste levensbijzonderheden van een auteur tot een soort handtastelijkheid, men dreigt te vergeten dat het nu eenmaal de onherroepelijke levensweg van de ander is die men op de hielen volgt en dat er ook weer afstand nodig is om die ander en zijn levensweg weer in zijn gehéél te zien, en hem niet a.h.w. onderweg te molesteren. Wie zich iemand uit het verleden tot reisgezel kiest, kan hem in de fascinerende discussie met die ander wiens schim weer opgeroepen wordt uit het generzijds en het toenmaals nu eenmaal onderweg niet opeens te lijf gaan, want de ander is weerloos en aan hem toevertrouwd om niet te zeggen overgeleverd. Jan Kalff schreef nog bij diens leven, over Van Eeden en bewaarde daarbij te weinig afstand, Verwey zou in zijn boek over Van Eeden later tonen hoe het wel kan en moet. Dr. Meyer heeft een uitermate verdienstelijk boek geschreven over Paap de pseudo- of semi-tachtiger dien hij ‘zeventiger’ noemt, maar het zou er veel bij gewonnen hebben als hij het voor de verschijning nog éénmaal had herzien.

Over de twee ondertitels valt te discussiëren: Zeventiger onder de Tachtigers heet Paap, omdat hij literair zijn tijdgenoten niet bij kon houden, maar de benaming zeventiger heeft evenals negentiger toch bepaald veel minder inhoud dan Tachtiger. En ìs het het levensverhaal van een vergetene? Uitsluitend kan men hem zo niet bestempelen.

Inderdaad was zijn naam onder de vijf oprichters van de Nieuwe Gids jarenlang de minst bekende. Kloos, Van Eeden, Verwey, Van der Goes, dat klonk nog, stuk voor stuk en man voor man, maar Willem Paap, wie kon dat geweest zijn; trouwens na een jaar verliet hij al hun kring, hoezeer teleurgesteld zou later pas blijken.

Het later onderzoek heeft ook uitgewezen dat deze jurist en realist de oprichting van de Nieuwe Gids zakelijk heeft mogelijk ge-

[p. 656]

maakt en ook naderhand opnieuw het belang ervan heeft behartigd. Maar als auteur raakte hij terecht vergeten, zijn boeken baarden als sleutelromans opzien maar deugden niet als literatuur. Het enige boek van belang dat hij heeft geschreven, Vincent Haman ontleent zijn roem ook feitelijk aan de persiflage die het geeft van zijn vroegere bondgenoten en hun stijl, met name de woordkunst waarop deze uitliep. Ook heeft die roem lang op zich laten wachten, want de Tachtigers zwegen nagenoeg over dat boek, en velen met hen, de tijd was voor hun bespotting nog niet gekomen. Daarna heeft Menno ter Braak het boek te hoog geprezen, hij zag er een démasqué der toenmalige woordkunstige schoonheid in en een vroege verdediging van de ‘vent’ in de literatuur. Hij zag, dat Willem Paap een scherp satyricus was die mensen en dingen ‘door’ had en aan de kaak kon stellen, maar hij zag niet dat het boek als kunstwerk toch weer tamelijk weinig te betekenen had, doordat de schrijver nu eenmaal geen werkelijk kunstenaar was. Had hij niet bekende grootheden belachelijk gemaakt en befaamde stijleigenaardigheden geparodieerd, het boek zou op zichzelf niet zo de aandacht hebben kunnen trekken.

Dr. Meyer geeft het de plaats die eraan toekomt, en de grootste verdienste van zijn werk en zijn onderzoek is, dat hij aan het licht brengt wat eigenlijk de drijfveer en wat de opzet van het boek is geweest. Waar het Paap om te doen was, is geweest Multatuli tegenover de Tachtigers te verheffen, en daarmee zichzelf als multatuliaan er boven op te helpen na de miskenning die hij meende ondergaan te hebben. De schrijver laat tevens zien dat voor verscheidene van de figuren uit Vincent Haman niet één enkel auteur model gestaan heeft, zoals men tot nog toe algemeen aannam maar dat er herhaaldelijk figuren dooreenspelen. Paap heeft door zijn boek veel van de achtergronden van de Nieuwe Gids en van de personen der Tachtigers laten doorschemeren wat Dr. Meyer nu aan de feiten heeft getoetst en in vele gevallen juist bevonden. Paaps reactie op Tachtig is een evenement geweest dat niet uit kon blijven. Maar was hij groter als kunstenaar en minder rancuneus als mens geweest, hij zou tegenover Van Deyssels boek over Multatuli zelf een biografie van zijn leermeester hebben gesteld. Zo ver reikte zijn talent niet. Hoe ver dan wel, is door Dr. Meyer op enkele ontsporingen na overtuigend tot op de juiste proporties aangetoond. De geschiedenis van de Nieuwe Gids is daarmee een niet vlekkeloos maar onmisbaar document rijker geworden.

A.D.