De Nieuwe Stem. Jaargang 15

Anthonie Donker
Poëziekroniek

Gissend naar Lucebert

Poëzie is de uitkomst van een onverbiddelijk spel. Dit spel der verbeelding wordt gespeeld met de taal maar waar het om gaat is onverbiddelijke ernst, er wordt gespeeld om het ware gezicht der dingen. De verbeelding voegt niet een fraai beeld aan de werkelijkheid toe, zij voegt er werkelijkheid aan toe: meer werkelijkheid dan er in onze voorstelling tot nog toe was, meer dan er te zien was. Door en in het beeld wordt de kern, het wezen zelf van de werkelijkheid zichtbaar.

Lucebert is onbetwistbaar een dichter, in zijn nu al talrijke bundels speelt zich deze doordringing van de werkelijkheid tot op haar kern op menige plaats zelfs onthutsend helder af, maar op vele andere plaatsen kan de gewone lezer waartoe ik mij rekenen wil, niet meekomen of er niet in komen, hij blijft buiten het spel, en kan daardoor niet uitmaken of niet meemaken hoe en of daar in de werkelijkheid wordt doorgedrongen, het ware gezicht der dingen wordt dan voor hem in de dichte menigte der woorden niet waarneembaar. Hij moet dan op zijn minst van een oordeel afzien of, voorzover hij meent hier evenmin als in andere hem

[p. 583]

ter harte gaande zaken geheel van een oordeel te hoeven afzien, luidt dit oordeel: hier wordt in de werkelijkheid der dingen doorgedrongen op een wijze die wat hem aangaat niet terugkaatst naar de lezer. Deze lezer wordt dan niet anders gewaar dan een strijdgewoel of een straatgewoel van woorden, hij bespeurt alleen voorzover hij kan nagaan ordeloze woordbewegingen, zij trekken in menigten onsamenhangend op, er klinken onverstaanbare kreten en uitroepen uit op maar door de woelige samenscholing ziet hij niet heen.

Wij willen echter aannemen dat die verzen, die wel tot de lezer doordringen, (d.w.z. waarin hij de dichter tot het wezen der werkelijkheid ziet doordringen en het ware gezicht der dingen onthuld ziet) niet mogelijk zouden zijn geworden zonder die andere met hun in zijn ogen ordeloze bewegingen. En ook in deze laatste wordt hij soms opeens enkele ogenblikken een verheviging en verheldering gewaar die met een verbijsterende zekerheid op een doel afschiet, zoals men in donker woelend water soms een witte vis verschieten ziet. Allicht dat men zonder dat donker woelend water nooit die witte vis gezien zou hebben, maar vaak genoeg voelt men zich of men in die woelingen en wielingen der woorden dreigt te verdrinken, dan gaat men er zelfs in teloor zonder de witte vis gezien te hebben. Ik wil nog aannemen dat men er meer voor wagen moet, of een andere zwemslag aanleren of een andere ademhaling om het langer onder water uit te houden, maar wie zal een drenkeling verwijten dat het aan hem ligt als hij verdrinkt, voor deze blijft het in elk geval een theoretisch verschil of dat aan hem ligt of aan het water, de nood vraagt niet waaraan het ligt maar is een zaak van to be or not to be.

Nu lijkt de experimentele poëzie vaak niet een rationele zaak van to be or not to be maar een irrationele van to be and not to be, en inderdaad kan men zich in het raadselachtige leven zo dubbelzinnig gevoelen en kan dan ook de uitdrukking daarvan, in taal, in poëzie, even dubbelzinnig worden. In die gevallen, waar deze dubbelzinnigheid in de taal op de lezer wordt overgedragen kan deze zich letterlijk daarmee

[p. 584]

verenigen, juist de onophelderbare zin kan aan het onopgehelderde leven bij uitstek beantwoorden, meer dan datgene waarvan de zin onomstotelijk vaststaat. De raadseltaal is de vreemde werkelijkheid nabijer als de zin ervan een onopgehelderde aanwezigheid lijkt te zijn, maar dit is weer iets heel anders dan een niet op te helderen afwezigheid van zin.

De zaak der poëzie valt nooit definitief uit te maken, persoonlijke en generatieverschillen leveren verschillende antwoorden en reacties op, bovendien hebben alle grote voorbeelden van raadseltaal, de sfinx en het orakel van Delphi nooit het raadsel prijsgegeven of zij wartaal of ware taal spraken, zodat men slechts kan afwachten of raadseluitspraken door de tijden indruk blijven maken of gaan maken, en als de tijd van afwachten aan een kort mensenleven ontbreekt, daarover slechts gissingen en veronderstellingen kan wagen.

Mijn veronderstelling is dat veel experimentele poëzie donker woelend water blijft waarvan men ook later zal volhouden dat de witte vis er zich niet in vertoont. Maar dat andere experimentele gedichten als een duistere nachthemel zijn waarin men eerst geen, dan enkele sterren en tenslotte soms een wemelend en duizelend zich verdiepende veelheid van lichttintelingen gewaarwordt. Men beleeft dat het sterkst op zee, dus als men zich op de donkere wateren ingescheept heeft en erop meedeint. Want men moet zich liefst zo merkbaar mogelijk in de beweging van het leven bevinden, in de onbepaalbare existentie en niet in de bepaalde gefixeerde existentie der afspraken, conventies en vooroordelen, om de ‘ruimte van het volledige leven’ gewaar te worden.

Is men hiertoe bereid, dan ziet men Luceberts verzen bij alle onopgehelderdheid toch telkens overduidelijk hun fascinerende en suggestieve bewegingen maken in de richting van het zo met voorliefde wijkende, en door ons met voorliefde ontweken, ware gezicht der dingen. Het is de geheime kracht van de beeldspraak, dat zij in poëzie deze bewegingen zo snel en radicaal verheldert. Beeldspraak is een afdaling naar de kern der dingen in de diepte van het bestaan als langs snelle

[p. 585]

afkortingen, steile raccourcis aan een berghelling, de taal snelt er als het ware zijn doel als een gems langs tegemoet, veel radicaler dan ooit mogelijk is met de motorische kracht van het verstand die de berg met rem en versnelling, zorgvuldig gehanteerd en gedoseerd langs de zigzaglijnen geleidelijk spiralend afdaalt. Poëzie spreekt niet alleen boekdelen, poëzie spaart ook boekdelen uit.

Als wij veronderstellen dat de resterende decenniën van deze eeuw grotendeels de voltooiing, in elk geval de voortzetting zullen meebrengen van het reusachtige proces der dekolonisatie en der vrijwording van in afhankelijkheid verkeerd hebbende volkeren en rassen, dan kunnen over dat verschijnsel zeker nog talloze verhandelingen verwacht worden, die voor toelichting, verklaring, beschrijving en geleiding zullen dienen, maar wat er gebeurt staat tot in zijn essentie gekristalliseerd voorgoed voor ons in een beeld als van Lucebert over de grote norse neger die in de machthebbende mens van het blanke ras is neergedaald en daarbinnen dingen doet die niemand ziet, die in het donker zwart blijven maar die er onweerhoudbaar hun werk doen, daar wordt gemorreld aan half vermolmde kasten dat er splinters schieten door de blanke schouder en nu slaat hij de bladen om van oude formulieren, nu leest hij onverbiddelijk de afrekeningen der vele, te vele slaven die de blanke a.h.w. aftrok van de belasting, d.w.z. tot het bot uitgebeende werkkracht waarmee hij eeuwenlang zijn voordeel in mindering bracht van zijn morele verplichting. Geen politieke, geen historische en geen sociologische verhandeling kan met alle uitleggingen zoveel waar maken van het ware gezicht der dingen als de weinige regels van het gedicht voor verschillende uitleg vatbaar en daarom al aan elke parafrase ontsnappend maar in zichzelf oneindig sterker sprekend.

er is een grote norse neger in mij neergedaald
die van binnen dingen doet die niemand ziet
ook ik niet want donker is het daar en zwart

[p. 586]

 

maar ik weet zeker hij bestudeert er

 

aard en struktuur van heel mijn blanke almacht

 

 

 

hij morrelt eerst aan halfvermolmde kasten

 

dan voel ik een splinter schieten door mijn schouder

 

nu leest hij oude formulieren dit is het lastigst

 

teveel slaven trok ik af van de belasting.

Voor mij doet het er niet eens zoveel toe of de taalbewegingen van Lucebert menigmaal niet te volgen zijn, een dichter bestaat voor mij voorgoed door de macht van zijn eigen woord, met èlk gedicht dat zich onherroepelijk uitgesproken heeft en waardoor men onweerstaanbaar zich op de taalbewegingen voelt meegevoerd naar het ware gezicht der dingen, op wat hij heeft genoemd ‘een storm van driftig bidden’, het weergaloze waagstuk bestaande: ‘een schim van zuiverheid te ontlokken aan de vervuilde schepping’. Zulke woorden verdienen eeuwige woorden te heten, zelfs al weet geen tijdelijk schepsel wat ‘eeuwig’ is, behalve dan in elk geval: meer - dan - tijdelijk en meer - dan - menselijk.