De Nieuwe Stem. Jaargang 15

[p. 472]

W.F. Wertheim
Kijkje in Lebak na honderd jaar

In een gammele auto reden wij langs de mooie, beschaduwde Mokervaart naar het Westen. Wat mij betreft, niet zonder enige spanning. Ik had van mijn verblijf van één jaar in Bogor al ruimschoots gebruik gemaakt om grote delen van Java af te reizen, en zelfs de andere eilanden - Sumatra, Celebes, Bali - had ik bezocht. Maar Bantam, zo dicht bij Djakarta, had ik tot dusver links laten liggen. Nu was ik dan op weg naar het land van Lebak, pelgrimsoord voor ieder die in zijn jeugd de Havelaar verslond.

Hoe verder naar het Westen, hoe troostelozer het landschap. Vrijwel overal op Java was ik getroffen door het ontbreken van tekenen van extreme armoede, en zelfs niet zelden door een zekere uiterlijke welstand - nog zeer bescheiden en betrekkelijk naar Westerse maatstaf, maar toch onmiskenbaar in het uiterlijk van de huizen, de kleding van kinderen en volwassenen, de talrijke fietsen op de weg. Vergelijkende onderzoekingen op het platteland, in streken waar men over vooroorlogse gegevens beschikte, wezen eerder op vooruitgang, dan op achteruitgang. Maar hier, in het Noord-Bantamse, proefde ik iets van de gore armetierigheid, die mij in India tot op het beenmerg had getroffen en die mij Java, daarmee vergeleken, een paradijs op aarde had doen schijnen.

Nog nooit had ik in Indonesië zulke onaestetische huizen gezien, nooit zulke lelijke mensen als deze grotendeels zwart, bruin of grauw geklede Noord-Bantamse Javanen. Ook de velden langs de weg zagen er onverzorgd uit. ‘De grond in Bantam is verbazend kalkarm’, zegt de landbouwkundige Anwas Adiwilaga, die naast me aan het stuur zit. Hij is een uiterst nerveuze, hyper-intelligente en begaafde Soendanees, stikvol ideeën en vol enthousiasme voor zijn vak. Hij kent zes talen - heeft belangrijke studies in het Engels gepubliceerd, en leerde zichzelf Spaans, omdat een be-

[p. 473]

paald landbouwkundig artikel uit Zuid-Amerika hem zo sterk interesseerde dat hij het persé wilde lezen. Ik had met Anwas al heel wat afgereisd en menige dessa bezocht, voordat ik met hem de tocht maakte naar zijn proefterrein in Lebak.

Het stadje Serang bleek al even lelijk en armoedig als de omgeving. Opvallend was het vrijwel ontbreken van industrie. Terwijl langs de binnenwegen van Djakarta naar Bogor de fabriekjes bij tientallen verrijzen, was Bantam, toch eigenlijk onder de rook van Djakarta, een echt achtergebleven gebied. Het enige, dat gunstig afstak bij andere delen van Java, was de fraaie asfaltweg, beter onderhouden dan de meeste. Volgens mijn reisgenoten is dit enkel en alleen toe te schrijven aan het uiterst schaarse autoverkeer, niet aan bijzondere overheidszorg. Hun Soendaas regionaal patriotisme staat scherp critisch tegenover de Centrale Overheid, wier verwaarlozing van ‘de daerah’, van de meer afgelegen gebieden, volgens hen schuld is ook van Bantam's achterlijkheid.

Na een nacht in een hotelletje rijden wij de volgende ochtend het binnenland in. Niet alleen het natuurschoon, de bergen op de achtergrond, de bosachtige omgeving, maken deze tocht aantrekkelijker dan die van de vorige dag - ook de huizen en mensen maken een minder trieste indruk. Het mensentype wordt Soendanees, wat lichter van huidskleur, en de kleding wordt wat fleuriger. Maar bij vergelijking met het naburige welvarende Bogorse houdt men toch nog steeds de indruk van aangeklede armoede.

Wij naderen intussen het speciale project, dat Anwas hier onder handen heeft. Tijdens de rit door het dorre heuvelland, waar grote stukken vrijwel onbebouwd zijn, vertelt Anwas mij het merkwaardige verhaal, hoe dit project tot stand is gekomen.

Op een goede dag meldde zich aan zijn kantoor in Bandoeng een Bantammer, die hem te spreken vroeg. Hij bleek een avontuurlijk leven achter de rug te hebben, had op zee gevaren en was tenslotte in Noord-Amerika terecht gekomen. Daar had hij lange jaren gewoond en in een restaurant gewerkt, en nu was hij kort

[p. 474]

geleden naar zijn geboortestreek teruggekeerd. Daar had hij zich, tegenover familie en vrienden, herhaaldelijk iets laten ontvallen over de technisch geavanceerde farming in Amerika, en over de prachtige tractoren en combines. Zijn buren hadden eerst met open mond geluisterd, maar werden nu sceptisch over de verhalen van de bereisde Roel en eisten van hem dat hij zou bewijzen dat er met de moderne Amerikaanse landbouwmethoden iets van het dorre land te maken was.

Nadat hij zich tot allerlei instanties had gewend, hadden ze hem naar de Landinrichtingsdienst in Bandoeng verwezen, waaraan Anwas was verbonden.

Anwas vond dit een aantrekkelijke taak, om zijn krachten op te beproeven. Hij had van zijn Dienst gedaan gekregen, dat hij een maand in de streek, waar de oude zeevaarder Djaspan woonde, kon doorbrengen om te onderzoeken wat er met die grond mis was.

De conclusie was natuurlijk: kalkarmoede. En met hulp van Amerikaanse gelden had Anwas een project opgesteld, waarmee Djaspan de kans zou krijgen de superioriteit van een wetenschappelijke aanpak te bewijzen.

Anwas kreeg van Djaspan voor zijn experiment de helft van diens 15 hectare grond ter beschikking. De Landinrichtingsdienst zou de kosten dragen van het project, Djaspan zou er de voordelen van trekken.

Anwas liet toen grote hoeveelheden kalk en prikkeldraad aanrukken. Hij liet de ruim 7 hectaren, waarover hij te beschikken had, met het prikkeldraad omspannen, en strooide de kalk over de grond. Daarna plantte hij er een soort leguminose, die volgens hem bijzonder geschikt was als veevoer. En hij raadde Djaspan aan, zijn bedrijf zo in te richten, dat hij magere geiten zou kopen en deze, na ze enige weken op het terrein te hebben laten weiden, weer met winst als vette geiten voor de slacht zou verkopen.

Ik was bijzonder benieuwd naar de resultaten van dit proefbedrijf. Maar de eerste tegenvaller was, dat de oude Djaspan afwezig en onbereikbaar was.

Wij liepen daarom naar het terrein, en daar zag ik het wonderlijke schouwspel van volkomen dor gras

[p. 475]

overal buiten het met prikkeldraad omgeven veld, en de hoog opgeschoten leguminose met gele bloemen en het frisse gras daarbinnen.

Maar Anwas was minder tevreden. Het prikkeldraad was hier en daar stuk, de planten waren minder hoog opgeschoten dan hij had gehoopt, en de geiten waren in geen velden of wegen te zien.

Wij liepen terug en stapten af bij de warong, die Djaspan's vrouw beheerde. En onder genot van een kogelflesje en kroepoek kwam bij stukjes en brokjes het verhaal er uit.

Ja, het proefveld was wel een succes. Niet alleen de buren waren vol bewondering komen kijken, hoe hoog de planten wel waren opgeschoten, en hoe fris het gras er binnen het prikkeldraad uitzag, maar ook waren er bezoekers van heinde en verre gekomen, zelfs uit de buurt van Djakarta, om naar Djaspan's modelbedrijf te kijken.

Maar helemaal gelukkig was Djaspan er niet mee. De dessagenoten maakten gaten in het prikkeldraad, en lieten er rustig hun geiten grazen - en dan was voor Djaspan de aardigheid er af. En eigenlijk vond hij dit hele plan een beetje te klein. Hij had gesproken tegen zijn familie en vrienden van tractoren. Die wilde hij nu laten komen van het station Pasar Minggoe, om de bomen en stronken van zijn overige nog braak liggende gronden te laten wegwerken.

‘En wat wil hij daar dan mee doen? Een tractor kan de grond niet vruchtbaar maken’, zei Anwas. Ja, daar wist Djaspan's vrouw geen antwoord op te geven.

Ik vond het wat sneu voor mijn goede vriend; maar had toch het gevoel, dat hij hier niet op de goede weg was. De open belangstelling van de ‘achterlijke’ Bantammers voor al wat nieuw was, voor tractoren en andere machines, was pure winst. Maar het prikkeldraad? Moest men nu de vooruitgang op Java bereiken door dit individualisme naar Westers, en liefst Amerikaans, model, op de onvruchtbare bodem van Bantam over te poten? Was het de moeite waard, zoveel geld te steken in een individueel bedrijf van één rijke, wat modern denkende, farmer? Was niet veel meer te verwachten

[p. 476]

van een gemeenschapsproject, waarop alle geiten - en buffels, juist, Havelaar-lezer! - uit de streek naar believen zouden kunnen grazen?

Voorlopig was Lebak in ieder geval nog arm - zonder industrie, ver van het centrum, onvruchtbaar, verwaarloosd en vergeten.

Wij reden door naar Rangkas Betoeng - een binnenplaatsje als zovele op Java. Anwas wees mij nog de oude assistent-residentswoning, met het ravijn dat meer een nu en dan droogvallende rivierbedding leek; de ruime regentswoning met daarvóór de aloen-aloen waar in 1856 meer dan het toegestane aantal grassnijders was opgecommandeerd om het plein schoon te maken voor het statiebezoek uit Tjiandjoer. Hier, op dit plein, moet Douwes Dekker een gevaarlijke flikkering in de ogen van regent Karta Nata Negara hebben gezien, toen hij hem opdracht gaf de opgeroepen mensen weer naar hun dessa's terug te sturen - en zo de oude potentaat zijn gezicht tegenover de aanwezige lagere prijaji's deed verliezen. Nu, midden op de dag in de brandende zon, viel er niets te beleven.

Wij waren warm en moe en stapten gauw een Chinees eethuisje binnen, waar wij onze maaltijd met ijskoffie besproeiden. Anwas was over zijn teleurstelling heen, sprak druk en ontvouwde weer nieuwe plannen, die ditmaal móesten slagen. Als iets in de omgeving mij aan Havelaar deed denken, was het zijn hyper-sensitieve en intelligente wijze van praten, was het zijn enthousiasme en zijn hart voor de belangen van de tanibevolking.

Kort na ons bezoek aan Lebak zou hij, om principiële redenen, als Dekker honderd jaar terug, ontslag nemen uit 's lands dienst.

Langs een fraai kanaal reden wij terug naar de grote weg van Serang naar Djakarta, en kwamen 's avonds, dodelijk vermoeid, weer thuis. Ik droomde die nacht van klagers, die uit het ravijn te voorschijn kwamen. Maar zij klaagden niet over geroofde buffels, maar over hun niet verstrekte tractoren.

[p. 477]

Zie de illustraties na pagina 384:

Robert Voûte komt thuis en zegt tegen zijn vrouw: ‘Ik heb heel mooie kersen gezien’.
Mevrouw gaat naar de keuken en geeft een bediende opdracht kersen te kopen. Als deze op tafel staan zegt de heer des huizes: ‘Ik heb wel gezegd dat ik mooie kersen heb gezien, maar ik heb niet gezegd dat ik ook kersen wilde eten’.
(Medegedeeld door een lid van de familie Voûte)

Multatuli: ‘Ik heb U geschapen,... gij zijt opgegroeid tot een monster onder mijne pen, ... ik walg van mijn eigen maaksel,... stik in koffy en verdwijn!’ (Slot Max Havelaar)

Max Havelaar aan Multatuli: ‘Och, Multatuli, waarom hebt ge Droogstoppel laten stikken? Wat had hij met zijn nuchter verstand nog veel goeds kunnen uitrichten? Ik houd van dien man’.

Twee linker-handschoenen maken geen paar handschoenen. Twee halve waarheden maken geen waarheid.

Wat men in Nederland vrijheid noemt, is nog steeds niets dan een lafhartig en wantrouwend verdelen van verantwoordelijkheid.

En de ministers, de Regeering! Afwisselend behoudend en socialistisch, blijft zij zich standvastig gelijk in onbekwaamheid.

Er zijn nog steeds meer muggen dan wespen, meer kappellui dan droogstoppels.