De Nieuwe Stem. Jaargang 15

[p. 48]

N.A. Donkersloot
De Nieuwe Stem in het Nederland van vijftien jaar geleden

Niet om een stuk tijdschriftgeschiedenis is het ons hier te doen maar meer om een stuk Nederlandse geschiedenis en wat daarvan uit de Nieuwe Stem valt op te maken. De eerste jaargang draagt in vele opzichten het karakter van de Nederlandse Geest zoals deze uit de bezettingsjaren herrees: het meest kenmerkende daarvan was dat zich een korte tijd een geest hier manifesteerde die men als een soort eenheid beschouwen kan, een in de geschiedenis van dit op zijn minst evenzeer als andere meestal verdeelde volk uitzonderlijk verschijnsel. Het was de geest van herstel en vernieuwing; van materiële en culturele wederopbouw en van een vernieuwde democratie.

Uit deze gedachte die in de verwachting der aanstaande bevrijding zovelen bezielde had de oprichter zich tijdens de bezetting ook de vernieuwing van het tijdschrift De Stem gedacht dat voor de oorlog het verzamelpunt was geweest van de humanistische gedachtenwereld. Hierbij wilde het nieuwe tijdschrift aansluiten, eveneens het humanisme daarbij als levenshouding verstaand zonder dat het tijdschrift het wereldbeschouwelijk humanisme zou vertegenwoordigen en daarmee een bepaalde geestesrichting zou aanhangen. De organisatie van deze laatste werd terzelfdertijd voorbereid ook met medewerking van enkele der medeoprichters van de Nieuwe Stem, maar deze diende een geheel onafhankelijk orgaan te worden en te blijven. De redactie richtte zich tot de lezers met een verklaring, waarvan de eensgezindheid der oprichters kan blijken uit de omstandigheid dat thans met moeite valt uit te maken wat het aandeel van elk van hen aan deze tekst is geweest; Pos, Romein, Noordenbos en schrijver dezer droegen er gezamenlijk het hunne toe

[p. 49]

bij. De tekst kan heden nog als beginselverklaring van het tijdschrift dienen.

Ook nu is de grondslag de overtuiging dat ‘het geloof in positieve waarden en tendenties der beschaving aan het wezen van de mens inhaerent is en hem tot een blijvend streven naar de verwezenlijking daarvan verplicht’. Ook nu put het uit deze positieve geestesgesteldheid de moed om ‘de vraagstukken van wetenschap en kunst, samenleving en wereldbeschouwing in al hun verscheidenheid aan de orde te stellen, en gaat het ervan uit dat de onderwerpen waaraan het een plaats wil geven ‘steeds een bijdrage tot herstel en vernieuwing van onze beschaving (dienen) te zijn’. Dit zag de redactie als de taak ‘die wij als overlevenden van een niets ontziende vernieling dankbaar en geestdriftig aanvaarden en die wij tevens voelen als een ereschuld tegenover allen, die met ons de strijd voor hogere waarden wilden voelen, maar voor de bevrijding ten offer zijn gevallen aan waanzin en geweld’.

De naam De Nieuwe Stem wilde de geest symboliseren waarin zij die er zich aaneensloten zich het herstel en de vernieuwing dachten, daaronder verstaande ‘de stem der menselijkheid, in de ruimste zin van begrip voor de rijkdom van het mensenleven, voor zijn mogelijkheden en belemmeringen, zijn moeiten en triomfen en in die van bereidheid tot het bevorderen van zijn volledige ontplooing’. De nieuwe humanistische inspiratie werd daarbij vooral gezien in een sociaal gericht humanisme, dat stelling neemt in de vragen van de dag. ‘Zo zullen de groeiende sociale en economische orde in de wereld, de waarborgen tegen nieuwe evenwichtsverstoring en overweldiging, de vrije ontplooiing van enkeling en gemeenschap met dezelfde aandacht moeten worden gevolgd als waarmee de enkele wraakzucht, die zich in de plaats van recht en gerechtigheid zou willen stellen, en de reactie die zal trachten van de nalatenschap der onderdrukking te profiteren, dienen te worden bestreden’.

Vooropgesteld bleef en blijft hierbij dat dit stelling nemen niet wil zeggen ‘dat wij ons aan enige bepaalde wereldbeschouwelijke groepering of politieke formatie

[p. 50]

onderschikken’. Daarbij sloot geheel aan de gedachte in het eerste nummer door de oprichter geformuleerd: ‘De crisis waarin wij verkeren hopen wij in haar vele aspecten, van ethische en religieuse, sociale en politieke kant te belichten, en daarbij zonder nadere politieke partijkeuze dan die door de eis der vrije ontplooing van de geest bepaald wordt, alle verschijnselen en problemen onzer samenleving telkens opnieuw te toetsen aan de grote algemene grondbeginselen die het mensdom in al zijn streven dienen te leiden en die uitgedrukt zijn in de humanistische direct of indirect uit het Christendom afgeleide gedachten: het Christendom de krachtigste ons bekende uitdrukking van hetgeen de mens waardig en van hetgeen hij waard is, zowel dus van zijn roeping als van zijn tekort, van de aan hem gestelde opperste eis als van zijn om erbarming vragend falen, van de ideale “dignité” als van de reële “condition humaine”. “In die zin kan, “zo men al ervan doordrongen is, van de mens geen zeer hoge verwachtingen te kunnen hebben, dit ons nooit weerhouden aan hem de hoogste eisen te blijven stellen.”

De ongewone eensgezindheid die nog korte tijd na de bevrijding de geest van gemeenschappelijk verzet of afkeer voortzette, kwam tot uitdrukking in de herdenkingen van een aantal slachtoffers van de bezetter die voor de Nederlandse cultuur van bijzonder belang zijn geweest. In de loop van de eerste jaargang herdacht De Nieuwe Stem Johan Brouwer, Menno ter Braak, W.A. Bonger, Leo Polak, Marsman, Emanuel Querido, Titus Brandsma, Emanuel Boekman, Wiardi Beckman, Victor Rutgers, Jan Mekel en Telders. Onder hen die een In Memoriam schreven komen zo uiteenlopende figuren voor als Sassen en Hellema, Tas en Rost. Er bestond toen nog een natuurlijke, onpolitieke “brede basis” die de mogelijkheid van samenwerking ook bij sterke en scherpe gescheidenheid van opvatting bood. Het verdwijnen daarvan was niet alleen een zaak van toenemende verdeeldheid maar ook van die toenemende reactie die in het geleidewoord van de jaargang al was voorspeld. Tijdschriften konden pas

[p. 51]

maanden na de bevrijding bij een moeilijke papierdisstributie verschijnen en intussen was er in geest en stemming in het land al het een en ander aan het veranderen geraakt. Het besef van gemeenschappelijk verlies zou met de jaren ontkracht raken tot de ontwaarding van de bevrijdingsdag, die met het lustrum in dit jaar een dieptepunt lijkt te bereiken waarbij de geest van een gedifferentieerde eenheid in vrijheids- en herdenkingswil volledig moest capituleren voor de belangen bij een gedifferentieerde loonvorming, en een schijnheilige verklaring der werknemers met ijzige zekerheid kwam constateren dat de bevrijdingsdag in ons volk te weinig heeft aangeslagen om een vrije dag te rechtvaardigen. Of het van belang kon zijn eens in het jaar een dag der vrijheid te besteden aan de onmisbare grondslagen van arbeid en samenleving werd bij deze geestelijke bestedingsbeperking niet meer in overweging genomen.

Het geleidewoord vond al aanleiding te spreken van “de talrijke ontmoedigende verschijnselen”, op dat ogenblik was men sinds de bevrijding al menige ervaring rijker maar ook menige illusie armer.”

Van het socialisme is wel gezegd dat het teert op het kapitaal van voor de oorlog. Niemand minder dan Banning heeft onlangs de radicaal Buskes bij zijn zestigste verjaardag de gemoedelijke vermaning toegediend, eens op te letten of er voor diens radicalisme, in een genoegzaam veranderde maatschappij, nog wel genoeg reden bestaat. Het socialisme ontgroeide zijn dogmatiek maar het verloor ook veel van zijn élan, en al is de afweging van nut en nadeel van de brede basis gedurende een ruim getal jaren niet zo eenvoudig, de uitslag, het politieke einde ervan wijst toch uit, dat de brede basis zelfs voor gematigde socialisten op de duur niet houdbaar was. Het socialisme heeft daarbij ook de greep op een brede laag proletariaat verloren die van geen brede basis verwachtingen kon hebben en zich afwendde naar het communisme. In een artikel Politiek perspectief nam Slotemaker de Bruine aldus enerzijds een radicalisering waar, in een “politiek-van-de-daad, waarbij bezinning bijna overbodig gaat lijken.”

[p. 52]

Anderzijds wordt de hervormende kracht van de rode gedachte met zoveel reserves omkleed, dat het tempo ontbreekt en dat - de kracht voor het doen of voor het stellen van de eis ontbreekt’. Nog klemmender uitgedrukt: ‘De PvdA werd de partner van de KVP. En mèt deze is geen socialistische politiek te bedrijven.’

Het geestelijk leven in ons land leek zich na de bevrijding een ogenblik te kenmerken door een verhoogde intensiteit welke tot uiting kwam in een ongewone rijkdom aan studies van een opvallende grondigheid en zakelijk verdiepte uitvoerigheid. Ook de Nieuwe Stem deelde in deze hausse die echter al spoedig een gevolg bleek van het studie-isolement waarin velen, maatschappelijk door de bezetter uitgeschakeld, zich vooral tegen het eind van de oorlog bevonden dat hen tot verdieping van kennis en inzicht bracht, welke voor de meesten maar al te spoedig weer plaats maakte voor de gejaagde occupatie waarmee de naoorlogstijd van wederopbouw en cumulatie van arbeidsverplichtingen op de organiserende en adviserende terreinen zich vaak van de beste krachten meester maakte en hun studie- en publicatie-activiteit frustreerde.

Belangrijke filosofische en historische studies brachten in de eerste jaargang bezinning voor de zo noodzakelijke hernieuwde plaatsbepaling van humanisme en democratie, en de wijze waarop de met name in Duitsland zo angstwekkend gefaalde filosofie zich zou kunnen herzien om voor te gaan in de onmisbare sublimering van werkelijkheid tot waarde. Studies van Pos, Romein, Hoetink en Suys droegen hiertoe in belangrijke mate bij; de laatste zou weldra moeten ondervinden hoezeer juist socialistische oppervlakkigheid de elke politieke discriminatie en disqualificatie souverein teboven gaande diepzinnigheid en zuiverheid van zijn denkbeelden misverstaan moest, en aan een van de beste zonen van ons volk de wegversperring zou oprichten, die met de vlotte hulp van een minister, gelijk het katholieke volksdeel er geen onnozeler en halsstarriger heeft opgeleverd, de studenten een scholing van socratische adel moest ont-

[p. 53]

houden.

Duitsland was toen nog op geheel andere wijze als probleem aan de orde dan nu, niet voor alles als voorwerp van de politieke claim van Oost en West maar op zichzelf, met de vraag naar het wezen van de Duitse mens en wat daarin de staatsmisdadigheid heeft kunnen mogelijk maken, en hoe het tot nihilistische nazi-, roof- en beulstaat had kunnen verworden. Aangrenzende problemen kwamen aan de orde die met bevreemdende snelheid alle actualiteit en belangstelling hebben verloren, dat van de zuivering - in wezen geen vergelding maar een noodzakelijke en gerechtvaardigd hergroepering naar betrouwbaarheid tegenover natie en democratie -, van de berechting der politieke deliquenten en hun reclassering, behalve sociaal en juridisch ook psychologisch bezien, tot in een onderzoek naar de psyche van de kampbeul. Hoe ver ligt die problematiek achter ons, of beter hoe radicaal - dus toch één radicalisme! - heeft men deze naast zich neergelegd, waarna nu het (in beginsel uiteraard geheime) gratiebeleid zijn eindpunt nadert in de openlijke omkering ervan met de ophanden vrijlating van de ergste kampbeulen, een aanfluiting der nagedachtenis van hun talloze slachtoffers, en zelfs ook nog een onrecht tegenover de om weinig of geen erger beulswerk dan zij begingen wel terechtgestelden).

Midden in de toenmalige en nog heden voortdurende actualiteit begaf de Nieuwe Stem zich met de eerste studies van De Josselin de Jong en van Wertheim over de ontwikkeling der dekolonisatie van Indonesië en van de Aziatische volkeren in het algemeen. Tammes beschreef het verschijnsel dat in zijn toenmalige Indonesische problematiek door de Nederlandse regering en steeds met een defacto achterstand in begrip is getracteerd en daardoor zonder rampzalige gevolgen te hebben kunnen voorkomen, in deze algemene bewoordingen tot in het toekomstperspectief dat nog zijn vraag of uitdaging stelt: ‘Het ligt in de loop van de dingen dat steeds meer Oosterse volken hun lot in eigen hand nemen. Dikwijls wordt de Stille Oceaan met zijn nevenzeeën beschouwd als het toe-

[p. 54]

komstig hoofdtoneel van de wereld, omdat daar om heen de grote en snelst groeiende bevolkingsmassa's en vele natuurlijke rijkdommen gegroepeerd liggen.’ Toen het tijdschrift begon verhief het zijn stem opdat die aandrong intijds de tekenen des tijds ten aanzien van Indonesië te verstaan, vijftien jaar later is de ene tragedie geëindigd in het bloed der politionele acties en wenst men nogmaals de tekenen des tijds te ‘verstaan’ met de voorbereiding van troepenzendingen naar Nieuw-Guinea. Onze hoop blijft dat er niet zo weinig verandert, dat het geen verschil maakt of men de jaargang 1960 straks in een overgeschoten band van voor vijftien jaren zou binden.