De Nieuwe Stem. Jaargang 15

[p. 36]

Th. van Tijn
In afwachting der ‘zestigers’

De jaren vijftig liggen achter ons. Het publieke rumoer der ‘vijftigers’ in de letteren was al verstomd: verstandige instanties hebben hen intijds bekroond en hun zodoende de kroon der opstandigheid van het hoofd gerukt. Men moet daaruit niet besluiten tot de geavanceerdheid, kunstzinnigheid of anderszins, van de heren die de scepter zwaaien; evenmin kan men de gevolgtrekking maken, dat het Nederlandse volk de nieuwe kunstrichtingen zozeer aanvaardde, dat het in zijn geheel experimenteel en abstrakt werd.

De zaken liggen anders. De algemene onverschilligheid voor de moderne kunst maakt de kunstenaars, hun verenigingen en tijdschriften, financieel afhankelijk van de overheid. Deze geeft prijzen en subsidies, welke, niet te versmaden voor de kunst en haar organen, van de overheid nochtans financieel maar een gering offer vragen. In het kunstzinnige kost het haar niets, behalve zo nu en dan wat zelfoverwinning, waar de roep van een ruime liberaliteit dan weer als winst tegenover staat. In het ideologische vlak tenslotte is er geen enkel risiko voor de gestelde machten.

Immers, waar de kunstenaars het regeren hun zaak niet achten, kan de overheid zich gemakkelijk de zaak van de kunst aantrekken. Ongetwijfeld zouden de zilverstroompjes opdrogen of tenminste hun loop veranderen, als de nieuwe kunstrichtingen gelieerd zouden zijn aan een algemene, ook sociale en politieke oppositie, met een eigen ideologisch gezicht. In dat geval zouden de kunstrechters der grote bladen, profiterende van de moeilijke verstaanbaarheid van veel moderne kunst, evenals van het feit dat de hoeveelheid kaf even groot moet zijn als de hoeveelheid koren, de publieke onverschilligheid in publieke vijandschap hebben omgezet. Maar in een zo heroïsch tijdvak leven wij niet.

Het voornaamste kenmerk - niet op het kunstzinnige vlak, maar beschouwd in het tijdsbeeld van ‘vijf-

[p. 37]

tig’ - van experimentelen en abstrakten is juist de afwezigheid van enige band met een opkomende sociaal-politieke oppositiebewerking van eigen bodem. Dat kan men die kunstenaars eigenlijk niet verwijten. Even goed zou men er Robinson Crusoe een verwijt van kunnen maken, dat hij op zijn eiland in celibaat leefde. Maar het feit ligt er, in de vijftiger jaren van vervlakking veel méér dan in de veertiger jaren van strijd en bevrijding het geval was.

Dit tijdschrift heeft, blijkens zijn ondertitel, nooit geheel een ‘vijftiger’ willen zijn: is het niet een maandblad dat cultuur aan politiek wil paren? Zo kan het zinvol zijn om juist hier, in afwachting van de ‘zestigers’, die ongetwijfeld hun opwachting zullen maken, de kansen af te wegen voor het ontstaan van een geavanceerde politieke en sociale richting, die ook een kunstenaarsbeweging zou kunnen zijn.

Wat is daarvoor nodig? Een maatschappij, die in de voorgaande tien, twintig jaar een voortdurend proces van materiële, ekonomische en sociale, vernieuwing heeft doorgemaakt, waardoor de bevolking anders is gegroepeerd en delen ervan in steeds bewuster tegenstelling tot de oude heersende machten geraken. Dan kunnen bewegingen ontstaan van allerlei aard, die onderling even fel botsen als met de oude machten, maar die gemeen zullen hebben dat zij tot partijkiezen dwingen, bewust of onbewust.

Is zo iets bezig? Het ekonomische proces is zeker aan de gang. In ‘De Nieuwe Stem’ van oktober had ik de gelegenheid daarop naar aanleiding van de laatste begroting te wijzen. Is er een wijziging opgetreden in de politieke verhoudingen? Ja, zou men zeggen. De Partij van de Arbeid werd uit de regering gestoten, het overwegende deel van de arbeidersvakbeweging staat in oppositie tegen het gevoerde regeringsbeleid, voor het eerst sinds de E.V.C. heeft opgehouden het overwegend deel van de arbeidersbeweging te zijn, - d.w.z. voor het eerst sinds ruim tien jaar.

Maar het eerste jaar van socialistische en vakbonds-oppositie heeft niet tot nieuwe bewuste, ideologische

[p. 38]

afbakening tegenover de regerende kapitaalsmachten en politieke côterie geleid. De leidingen van P.v.d.A. en N.V.V. en grote delen van het kader daarvan zijn gevormd in de periode van georganiseerde klassen-samenwerking en in die geest. Zij stellen niet tegenover de klassenstrijd van rechts met overtuiging en geestdrift die van links, wetende dat de vijand er is om hem te bestrijden, - neen, zij uiten slechts de wens tot sociale en politieke verzoening. ‘Gij breekt de vrede, gij lokt uit tot strijd, wel foei!’, roepen zij De Quay c.s. toe. Daarvan gaat weinig inspiratie uit.

We mogen dit in het kort aantonen aan de hand van twee kongressen. Het ene vond plaats op 30 september en op 1 en 2 oktober 1959 te Utrecht: het kongres van het N.V.V. Het algemene stilzwijgen rondom dit eerste na-oorlogse oppositie-kongres der moderne massavakbeweging toont al aan, hoezeer het in het teken van het defensief stond. De formuleringen van het aktieprogram van 90 (!) punten waren slechts karakteristiek voor de angst voor aktie. Het kongres was van de kant der leiding bijna geheel gewijd aan de verdediging van het beleid van het verleden. Geen wekroep, geen strijdvaardigheid. De geest waarin men de regeringspolitiek denkt te bestrijden sprak misschien het duidelijkste uit de woorden van Van Tilburg, enkele weken na het kongres op een hoofdbesturenvergadering van het N.V.V. gesproken: ‘De regering behoeft zich echter voorlopig nog niet ongerust te maken, dat die spanningen tot stakingen zullen leiden.’ Wij mogen er zeker van zijn, dat de regering die woorden heeft gehoord.

Het tweede kongres was dat van de Partij van de Arbeid, op 12, 13 en 14 november te Amsterdam gehouden. Het zal vooral bekend staan als het kongres van het nieuwe program, dat het ‘gevaar’ heeft bezworen dat de oppositie, waarin de P.v.d.A. tegen haar zin gedrongen is, een principieel anti-kapitalistisch karakter zou dragen. Schrijver dezes had gelegenheid op het kongres het nieuwe program te karakteriseren als niet-socialistisch, als vrijzinnig-demokratisch.

[p. 39]

Prof. Banning, hoofd van wat ik oneigenlijk de ‘brain-trust’ der P.v.d.A. zou willen noemen, wees de karakteristiek ‘vrijzinnig-demokratisch’ met verontwaardiging van de hand. ‘Eer is teer’, zei hij, als enig argument. De uitroep zelf bewijst de waarheid ervan voor de persoon van Banning. In werkelijkheid was de uitdrukking ‘vrijzinnig-demokratisch’ echter nog onvolledig. De progressieve eisen der V.D. zijn immers alle vervuld. Toen de P.v.d.A. dus de socialisatie als een der voorwaarden voor het vernietigen van het kapitalisme en de vestiging van een socialistische orde losliet, kon zij daarvoor geen V.D.-eisen meer in de plaats stellen. Toch moest er iets ‘positiefs’ komen. Dat kon, daar ‘ordening’ de grote leus blijft, alleen maar iets zijn in de richting van de korporatieve staat. De artikelen 31 en 37 van het program (aanvaarding der P.B.O., afwijzing van de klassenstrijd) wijzen onmiskenbaar in die richting.

Tegenover het regerende konservatisme staan dus ‘progresssieven’, die niets hervormen kunnen, allerminst zichzelf. Dat maakt het binnenlandse politieke leven zouteloos, on-interessant, en vooral ook niet-verheven en niet-inspirerend. Zal daarin in de jaren zestig, die nu aangebroken zijn, verandering kunnen komen?

Het lijkt, historisch-theoretisch gezien, onvermijdelijk. Maar bevestigen laat zich slechts, dat dit een vrij langdurig, kronkelig proces zal zijn, van hergroeperingen en heroriënteringen en van stukken strijd die halverwege onderbroken zullen worden; pas op den duur zal dit opnieuw het bewustzijn brengen van een principiële tegenstelling in het maatschappelijke en politieke leven, die tot keuze in de strijd zal dwingen. Dan opnieuw ontstaat de mogelijkheid, dat sommige van de beste intellektuelen en kunstenaars verwantschap zullen voelen met rebellerende maatschappelijke en politieke strevingen, waardoor wellicht de ‘zestigers’ zich zullen kunnen ‘engageren’, zonder het gevoel te hebben zich te encanailleren.