De Nieuwe Stem. Jaargang 14

W.F. Wertheim
Honger en onvrede

Wanneer Donkersloot twijfelt, of ik werkelijk wel bedoeld had, met mijn ‘Vrede en onvrede’ reacties uit te lokken, kan ik hem volledig gerust stellen. Het is voor mij een nieuwe en welkome ervaring, met een principiële beschouwing eens een diepgaand gesprek te hebben uitgelokt, in ons eigen tijdschrift, op het peil waar zulk een gesprek gevoerd behoort te worden.

In hoever ik Donkersloot, in zijn bezorgdheid, ook overigens kan gerust stellen, weet ik niet. Er is en blijft, met alle begrip voor elkaars gedachtengang, toch een punt waar wij uiteengaan. Dit punt werd niet bereikt in mijn opstel ‘Vrede en onvrede’ in het januarinummer. Daar eiste ik slechts verstandelijk begrip voor de onontkoombaarheid van de revoluties in de buiten-Europese wereld, als voorwaarde voor een realistisch streven naar vrede. En dit begrip kan de pacifist Donkersloot, blijkens zijn beschouwing, ook opbrengen. Ik heb nergens in dat stuk betoogd, dat men voor de revolutionnairen ook sympathie moest koesteren of partij diende te kiezen. Donkersloot's onbehagen richt zich dan ook, in feite, niet tegen dat stuk, maar tegen mijn Chinese reisbeschrijving in de vorige jaargang van de Nieuwe Stem. Het punt, waar wij uiteengaan, wordt, geloof ik, het best geïllustreerd met het volgende zinnetje uit dat reisverslag:

‘Het nieuwe China... belooft aan de Chinese boer een tot dusver ongekende rijkdom: in een Aziatische wereld waar de grote massa een animaal bestaan leidde aan de rand van de bestaansmogelijkheid, vindt hij voor het eerst iets van menselijke waardigheid’.¹

Donkersloot zegt: mijn normen, in termen van democratie en pacifisme, zijn mij zo heilig, dat ik ze ook moet blijven aanleggen, waar een volk, in begrijpelijke

1 ‘Bloemen en distels uit het aardse rijk’, jrg. XIII, 1958, pag. 228

[p. 694]

reactie op eeuwenlange onderdrukking, tracht een eind te maken aan honger en ellende. Mijn antwoord is: deze normen zijn ook mij lief. Maar ik zie ze in de eerste plaats als een resultaat van een ontwikkeling van eeuwen, in onze Westerse wereld, als een bijproduct van het betrekkelijk hoge levenspeil dat wij hebben bereikt.

Deze hogere vormen van menselijke waardigheid zijn pas mogelijk, als de menselijke waardigheid op lager niveau, die de mens boven het animale bestaan uitheft, is verwezenlijkt. Pacifisme en democratie zullen kunnen gedijen, niet alleen als norm maar ook als een verworvenheid, nàdat aan de massale honger een eind is gemaakt.

Voor mij zou er een onaanvaardbare hooghartigheid in liggen, wanneer het betoog van Donkersloot er toe zou strekken, nu reeds onze Westerse eisen van hogere menselijkheid - en dat met twee wereldoorlogen op ons conto - te stellen aan hen die op hun wijze - die de onze niet is - strijden voor het blote bestaan, in een wereld waar in het verleden mensenlevens licht telden en geweld als politieke munt gangbaar was en hoog genoteerd stond. Wie in opstand kwam, betaalde dus met gelijke munt.

In de niet-Westerse wereld staat voor mij - maar wat veel belangrijker is, voor de betrokken volken zelf! - voorop de vraag: hoe kan, binnen een mensenleeftijd, een eind worden gemaakt aan de eeuwenlange honger en vernedering? Zijn de democratische en pacifistische vormen daartoe dienstig? Wij kunnen nog zozeer hopen van ja - maar het antwoord, dat de historische feiten geven schijnt te wijzen in de richting van neen. En luidt het antwoord onverbiddelijk neen, dan mag ik niet, vanuit mijn welstand en een normbesef dat mede dáárdoor bepaald is, mijn medemensen oordelen omdat zij niet zijn zoals wij... zouden behoren te zijn. En dan acht ik mij gerechtigd zelfs sympathie te voelen met een beweging buiten de Westerse wereld, waarin ik althans de belofte zie van een latere menselijkheid - die op den duur misschien zelfs boven die van het huidige Westen zal kunnen uitstijgen.