De Nieuwe Stem. Jaargang 14

[p. 687]

N.A. Donkersloot
Integrale sociale rechtvaardigheid, in verband met geweld en dictatuur

De nieuwe jaargang opende met een gedicht van J.B. Charles: Kijk, dat is zo. In datzelfde januari-nummer schreef Wertheim over Vrede en Onvrede. Daarvan kan men zeker niet zeggen: kijk, dat is zo. Het is, om Charles te variëren, minder eenvoudig dan men denkt. Vandaar dat in deze jaargang nu al achtereenvolgens Noordenbos, Delfgaauw en Beerling met hem in debat zijn gegaan.

De discussie markeert verandering niet in koers of karakter maar wel in de praktijk van het tijdschrift, dat niet alleen formaat en omslag wijzigde. Bedoeld is: meer gedachtenwisseling, of polemiek. Het kon ook blijken uit de discussie over Hermans' roman. Maar ook de redacteurs willen, ook onderling, hun denkbeelden aan elkaar toetsen en wetten. Jaren geleden is er eens zulk een redactiedebat over de politieke inzichten gevoerd, de zeven kaarsjes - die vrijwel onopgemerkt opbrandden.

Het artikel van Wertheim lokt merkbaar tegenspraak uit (was het zo bedoeld of niet eens?) Het eerste gedeelte ervan, over veranderde aard en effect van de oorlog, heb ik met genoegen gelezen, het gehele stuk met waardering voor de duidelijke taal die hij spreekt maar met stijgend onbehagen over de inhoud daarvan. Ik stuit er op onoverkomelijke struikelblokken.

Zijn stuk handelt grof samengevat over de toenemende zinloosheid van het oorlogsgeweld tegenover de (blijvende of toenemende) zinrijkheid van het revolutionnair geweld. Met het eerste plaatst hij zich tegenover veel (afnemend? dan nauwelijks merkbaar afnemend) onverstand. Zeker, weinigen(?) zullen meer hen gelukkig prijzen die ‘dulce et decorum’ voor het vaderland stervend hun eigen, unieke leven mogen offeren, of als apologie van de oorlog de technische of medische vooruitgang aanvoeren, of het handje(vol) dat deze

[p. 688]

helpt verhelpen aan de overbevolking; ook al worden 10 of 20 millioen mensenlevens in één lustrum van een (ordelijk en vol verwachting als eerste en tweede genummerde) wereldoorlog opgeruimd, om in de komende lustra plechtig herdacht te worden en verder met jaarlijks twee minuten de adem inhouden om te trachten het adembenemende massa-lot bij benadering te beseffen. Maar aan de onvermijdelijkheid van de oorlog geloven nog velen met klem van redenen en nog ontelbaren meer berusten er apathisch in. De oorlog gemakshalve als een soort natuurramp voorstellen - nog onlangs kwam de Amerikaan Elmer Rice er op een schrijverscongres van verzoenende strekking mee aan, met de bewering dat protesten tegen de atoombom even weinig uithaalden als protesten tegen tijgers of orkanen.

Een sterk verbreid geloof dat Wertheim gedocumenteerd tracht te ondermijnen is dat aan de heilige (geloofs-)oorlog der democratie, aandrang uitoefenend op een onvertroebeld denken dat zich durft bekennen in welke mate de zgn. ideologische oorlog dat werkelijk mag heten en in welke mate deze overigens als een ordinaire machtsstrijd of een nog ordinairder belang van de zware industrieën moet worden beseft. Hoeveel karaats ideologie - daar moge men over discussiëren, als onvertroebeld zal men geen oorlog, tegen Hitler-Duitsland of in Korea, kunnen presenteren, evenmin als men de ‘politionele acties’ in Indonesië zonder huichelen met orde- en rustherstellen zoals de politie dat op straat doet vergelijken kan, of de wet op de uitzending van dienstplichtigen naar Nieuw-Guinea als een technisch-juridische aanpassing en zulk een uitzending zelf als een eis van onze morele verantwoordelijkheid voor de door de eeuwen ons trouw ter harte gaande Papoea's kan bestempelen.

Maar de revolutie ziet Wertheim als een veel minder vertroebeld geweld dan de oorlog, en dat zal men met de geschiedenis en het heden voor ogen en als men die ogen voor de oorzaken der revoluties niet sluit, ook moeten toegeven: de letterlijk brandende vraag wordt daarbij dan echter, of men het geweld, uit de nood, uit

[p. 689]

de honger, uit de massale ellende geboren behalve begrijpelijk en verklaarbaar, vervolgens ook noodzakelijk niet alleen in de zin van onweerhoudbaar maar ook van vereist, en, weer vervolgens daarom ook als geweld ten eerste verschoonbaar en ten tweede verdedigbaar, tenslotte aanbevelenswaardig moet vinden? Als de weg van W's betoog daarheen voert, dan ligt hier een onoverkomelijk struikelblok om hem te volgen.

De vraag - voor mij geen vraag - is of er verschil mag worden gemaakt tussen massaal bloedvergieten voor een menswaardig of een mensonwaardig doel, voor een socialistisch of een imperialistisch doel, voor welvaart of voor macht, voor opheffing van honger en slavernij of voor een totalitaire staat - de kleuren en begrippen lopen overigens al gauw dooreen: het imperialisme kan zich bedienen van welvaartsbevordering in hongerlanden, de dictatuur kan honger bestrijden met behulp van een nieuwe slavernij. Ook als wij aannemen, dat de ‘zuivere’ revolutie die niet reactionnair is en ook dan weer niet van bovenaf maar werkelijk van onderop gekomen is, van bovengenoemde troebele elementen in hoofdzaak vrij zou blijven, mag er dan verschil worden gemaakt tussen gerechtvaardigd en ongerechtvaardigd bloedvergieten (het woord is evenals slachting hopeloos ouderwets voor de up-to-date techniek van massaverdelging van mensen)? En als dat met ja zou worden beantwoord, omdat het behalve voor de doden zelf verschil maakt of ze voor een betere dan voor een slechtere toekomst vernietigd zijn, moet men dan de meer gerechtvaardigd geachte of ten minste de minder ongerechtvaardigd geachte mensenvernietiging als politiek middel voor die verbetering aanvaarden, niet alleen in de zin van zich erbij neerleggen, maar óók in die van - met hoe bloedend hart dan ook (maar dat figuurlijke ‘bloedend hart’ is nog lang geen stikkende hals) in oplopende reeks hetzij verschonen of verdedigen of bevorderen? Als W's gedachtengang tot zulke consequenties zou moeten voeren, dan is er voor mij niet een struikelblok op de weg maar is deze volledig geblokkeerd.

Wertheims artikel is ingegeven en bezield door een

[p. 690]

diep in zijn beleven en overtuiging ingrijpende aanschouwing van het hongerend werelddeel Azië - de discussie met Noordenbos heeft het nog geaccentueerd. De aanschouwing van het nieuwe China heeft hem met belangstelling en tot geestdrift naderend begrip vervuld, waarbij wij moeten aannemen dat hij daarbij niet uit het oog wil (wel dreigt te) verliezen waarmee de onweerhoudbare Chinese revolutie gepaard is gegaan en gaat, met inbegrip van alle bedreiging der mensenrechten welke aan dictaturen inhaerent is. Het nieuwe China is een vernieuwend machtsfenomeen waarvoor ieder onbevooroordeelde zich even weinig kan afsluiten als hij zich openstellen kan voor de oude vermolmde feodale regimes die in Azië voornamelijk als steunpunten in de politieke invloedssfeer van het Westen zijn opgenomen, al beantwoorden zij hoegenaamd niet aan de door het Westen voorgestane ideologie van een democratische wereld. Maar hoe verklaarbaar en onweerhoudbaar een revolutie als de Chinese ook mag zijn, onloochenbaar blijft uiteraard haar gewelddadigheid en haar voortzetting en zelfhandhaving in een dictatoriaal, totalitair regime, met alle gevolgen vandien. Als schrijvers gefascineerdheid en gehanteerdheid door het nieuwe China hem zou doen neigen tot incidentele politieke aanvaarding van het revolutionnaire China anders dan als een onomstotelijk feit: als een solidariteit opwekkend gegeven, en vervolgens tot een voorwaardelijke aanvaarding van een totalitair regime, dan zien wij voor ogen een contaminatie (of conflict?) van sociaal bepaalde Realpolitik en (ondermijnd) democratisch beginsel. Ook al is het begrijpelijk dat de hongerende Aziaten meer van een ijzeren systeem van welvaartsvergroting m.m. naar Russisch model verwachten dan van een met hun oude feodale heren collaborerende en als politieke liefdadigheid hulp aan achtergebleven gebieden bedrijvende Westerse steun.

In de argumentatie stuit ik op enkele termen die op een dergelijke beginnende contaminatie en identificatie kunnen wijzen en die mij in de democratische gedachtengang gevaarlijke deviaties voorkomen. Met W. deel ik de onbevredigdheid over de aanpassing van de West-

[p. 691]

Europese democratisch-socialistische partijen aan het atlantisch verdedigingsstelsel van de democratisch-kapitalistische landen, leidend tot heterogene regeringen en heterogene politiek. Maar W. laat zich door zijn afkeer van de politiek der Westerse socialistische partijen verleiden om de communistische staat als socialistische staat te bestempelen (p. 20 socialistische staat, i.v.m. Sowjet-Unie, en p. 21: een machtig socialistisch blok, i.v.m. de Oost-Europese staten), een verwarring stichtende gelijkstelling van socialistische staat en totalitaire dictatuurstaat, waartegenover men voor de laatste dan altijd nog maar beter het door het gebruik geijkte en in de praktijk tenminste duidelijk geworden monsterpleonasme ‘volksdemocratie’ kan bezigen. Het Westers begrip democratie is en blijve inhaerent aan de term socialisme, en men kan beter spreken van een verwerpelijke ontwikkeling der democratisch-socialistische politiek dan dat men de kostbare term ‘socialisme’ zonder meer overdoet en gunt aan de totalitaire communistische regimes, welke de mensenrechten die de grondslag der democratie vormen uitschakelen.

Een voorwaardelijke aanvaarding van het revolutionnaire geweld als eventueel onmisbare Realpolitik en een dito voorwaardelijke aanvaarding van de dictatuur houden in kiem en reeds in feite een verloochening in van de Westerse grondslagen der democratische ethiek die in de mensenrechten is verankerd (en in de Christelijke ethiek, hoezeer en hoevaak en voortdurend door de kerk verloochend, de ethische-humanistische met de religieuse dimensie verenigt). Dat de christelijke kerk zich in de praktijk niet verzet tegen wat men noemt het defensieve geweld en in haar katholieke gedaante van ouds een sterk dictatoriale inslag vertoont, maakt daarvoor in de praktijk, echter niet in wezen en beginsel verschil, tant pis voor die praktijk.

Ik zie het als een levensgevaar voor de democratie wanneer men de dictatuur theoretisch of praktisch zou gaan verschonen, bijv. met de empirisch-historische waarneming dat dictaturen in de loop der tijden veel meer normaal geweest zijn dan democratieën (en dat, helaas, inderdaad zuivere democratieën nauwelijks be-

[p. 692]

staan). Een voorwaardelijke aanvaarding van dictatuur zou de grondslag wegnemen van waaruit de aanslag op de menselijke vrijheid door fascisme en nazisme door hen die zich offerden of hun leven op het spel zetten is bestreden; dat deze herovering van de democratische vrijheid slechts met geweld is bevochten kunnen worden, maakt dit dankbaar stemmend feit toch al problematisch, en bevat in wezen de verklaring, hoe deze bevrijding, inzover zij geen werkelijke bevrijding is geweest, zo weinig heil heeft kunnen stichten en nog zo bitter weinig vruchtbaar is gebleken.

In een voorwaardelijke aanvaarding van het geweld voor revolutionnaire progressiviteit stelt men zich gelijk met de voorwaardelijke aanvaarding van het defensief geweld waar de atlantische democratische samenleving haar heil van verwacht met behulp van de dreiging met het maximum-onheil aan mensen- of mensheidsvernietiging; in een voorwaardelijke aanvaarding van dictatuur stelt men zich gelijk met het prijsgeven der mensenrechten die de dwangstaten voor hun krampachtige welvaartssystemen geoorloofd achten.

In beide gevallen blijft men in wezen en praktijk de onheilstheorie voeden die het doel de middelen laat heiligen en blijft door onmenswaardige vormen van het streven naar verwezenlijking der menselijke waardigheid de wortel van het kwaad intact.

W's scheiding van goed en kwaad geweld, of van heilzaam revolutionnair en heilloos reactionnair geweld is bij alle sociaal idealisme tenslotte evenzeer onvruchtbaar als de gewelddreiging die de machtsblokken over de wereld gaande houden, als hij in het geweld zelf niet de blijvende oorzaak van altijd weer nieuw kwaad en de geweldbestrijding niet als de integrale, centrale voorwaarde ziet die tot sociale rechtvaardigheid moet voeren. In de gewelddaad der mensenvernietiging, tegen het leven zelf gericht, culmineert immers de overigens al zo hoog opgewoekerde sociale onrechtvaardigheid. Duurzaam levensvatbaar kan het socialisme alleen zijn door de heiliging, d.i. de integrale onaantastbaarheid van het leven, dat met geen levensvernietiging ooit gediend of bevorderd kan heten. Het is iets anders dat de

[p. 693]

hongerende massa's opstaan dan dat geweld aan mensenlevens of aan overige mensenrechten als de (met een angstig-abstracte term ‘dialectische’!) weg tot sociale rechtvaardigheid zou mogen gelden, terwijl zij er lijnrecht mee in strijd zijn.