De Nieuwe Stem. Jaargang 14

R.F. Beerling
Vrede en onvrede

Ook bij mij zijn na lezing van Wertheims artikel Vrede en onvrede in het Januarinummer verschillende vragen gerezen, die ik zo bondig mogelijk en puntsgewijs wil formuleren.

1. De stelling - blz. 13 onderaan en blz. 14 bovenaan - dat men vroeger oorlog voerde omdat het leven zelf nog zo weinig avontuurlijks had en dat het vechten werkte als een onwillekeurige stimulans tot een bijzondere krachtsinspanning, ‘als een voor die tijd onmisbaar middel om wakker te worden of te blijven’ klinkt wel interessant, maar in een dergelijke algemene formulering tegelijk dubieus. De schr. brengt in verband ermee ter sprake, dat de mens vroeger geen bewust-rationele strijd tegen de natuur voerde en dat hij de wereld accepteerde als iets dat gegeven was, zonder besef van de mogelijkheden om onze omgeving ingrijpend te herscheppen. Men kan twisten over de vraag of de strijd van de mens tegen de natuur altijd even ‘bewust-rationeel’ is geweest, maar men kan m.i. niet stellen, dat de mens vroeger de wereld accepteerde als iets dat gegeven was. De wereld accepteren als iets dat gegeven is, impliceert, dat dit gegeven verder gelaten

[p. 424]

wordt zoals het is. Ik zou hiervan uit de geschiedenis geen voorbeeld weten te noemen. De mens is bij uitstek het wezen, dat zich in de wereld inricht door haar te veranderen, m.a.w. dat in de ‘zo-gegeven’ werkelijkheid de sporen van zijn werkzaamheid trekt.

2. Sinds de doorwerking van de industriële revolutie is er volgens W. iets grondig veranderd. Van grondigheid kan alleen sprake zijn als men het in de voorafgaande alinea gestelde onderschrijft. Waarin bestaat zij volgens W. zelf? In het feit, dat wij de oorlog als prikkel tot inspanning niet meer nodig hebben (blz. 14). Volgt een opsomming van de grote vredeswerken, die in de 19de en 20ste eeuw in Nederland, Amerika, Sovjet-Azië, China en elders zijn ondernomen. Maar op blz. 16 neemt schr. zijn stelling, dat wij de oorlog als prikkel tot inspanning niet meer nodig hebben, weer min of meer terug. ‘Het lijkt wel eens alsof “de prikkel van de oorlog,” of van de oorlogsvoorbereiding toch nog niet te missen is’. Waarom lijkt dat zo? Omdat ‘bij ons huidig economisch stelsel het maatschappelijk apparaat moeilijk in beweging is te brengen’ voor het aanpakken van al die grote vredestakken. Hier begint een accentverlegging, die het hele verdere betoog, zij het niet overal even ondubbelzinnig, kleurt. De opsomming op blz. 14-15 geeft juist het tegendeel van de indruk, dat ‘ons’ huidige economische stelsel zo moeilijk in beweging te krijgen zou zijn voor het entameren van vredestaken. De hier genoemde voorbeelden houden met een bepááld economisch stelsel in het geheel geen verband, omdat ze zowel op de kapitalistische als op de niet-kapitalistische sfeer slaan. Voor de mislukking van de poging ‘to make peace heroic’ stelt de schr. de kapitalistische economie verantwoordelijk onder stilzwijgende ontlasting van de andere.

3. Ondanks de onmiskenbare zwenking in de ‘realpolitische’ richting van Sovjet-Rusland (waarvoor, zeker niet ten onrechte, buitenlandse bedreigingen mede verantwoordelijk worden gesteld) kan een ‘nauwlettende analyse’ van de buitenlandse politiek der Sovjet-Unie ‘tot geen andere conclusie leiden dan dat de po-

[p. 425]

gingen der Sovjet-Unie in de richting van een wereldvrede ernstiger en eerlijker gemeend zijn dan hetgeen de Westelijke grote mogendheden daarvoor laten doorgaan’ (blz. 17). Dat kan wel waar zijn, maar waarom zou een even nauwlettende analyse van de buitenlandse politiek der z.g. ‘vrije wereld’ niet tot eenzelfde conclusie kunnen leiden? Noordenbos heeft op blz. 33 van hetzelfde nummer op dit punt al gewezen. Maar laat ons elkaar vooral niet voor de gek houden. ‘Nauwlettende analyses’ als door W. bedoeld zijn voor dergelijke conclusies niet toereikend. In de eerste plaats zijn de voor analyse beschikbare gegevens onvoldoende en wettigen zij geen betrouwbare gevolgtrekkingen aangaande subjectieve of innerlijke bedoelingen van hen, die de grote politiek uitmaken. In de tweede plaats zijn conclusies als door W. bedoeld (en getrokken) rationaliseringen van overtuigingen en/of ideologische voorkeuren.

4. De marxistische stelling van de vredelievendheid van het socialisme is volgens W. ook heden ten dage nog steeds te verdedigen. Maar men moet die stelling sterk relativeren in het licht der realiteiten der huidige wereldpolitiek. En men mag ‘socialisme’ niet identificeren ‘met de aan het kapitalistische stelsel verknochte zich “sociaal-democraten” noemende leiders der Westeuropese continentale socialistische bewegingen’ (blz. 19). Wanneer men het socialisme daarmee niet mag identificeren dan blijft er maar één antwoord over op de vraag waarmee men het wèl mag identificeren. Vandaar Wertheims stilzwijgende conclusie, dat de Russische Realpolitiek alleen met de schijn van het tegendeel (het tegendeel n.l. van de wezenlijk socialistische, d.w.z. vredelievende politiek) is belast, terwijl hij ‘the benefit’ van die schijn voor de kapitalistische politiek’ niet laat gelden. Wat betekent, overigens, de marxistische stelling van de vredelievendheid van het socialisme? Zij kan alleen betekenen, dat het (ware) socialisme, eenmaal over de gehele wereld gevestigd, de oorlog onmogelijk of onnodig zou maken. Zij kan niet betekenen, dat het socialisme als revolutionaire doctrine in een antagonistische wereld vredelievend zou

[p. 426]

zijn. ‘Mit einem Wort, die Kommunisten unterstützen überall jede revolutionäre Bewegung gegen die bestehenden gesellschaftlichen und politischen Zustände’ (Comm. Manifest).

5. De Sovjet-Unie zou om internationaal-politieke redenen volgens W. ‘waarschijnlijk’ niets liever zien, dan dat er een moratorium kwam op de revolutionnaire bewegingen in een reeks van landen. En de schr. suggereert, dat de Sovjet-Unie dergelijke bewegingen eigenlijk tegen haar zin ondersteunt, omdat zij onmachtig is de Aziatische massa's en leiders tegen te houden. Dat is, mede in het licht van de onder 4. aangehaalde zin uit het Communistisch Manifest, een wonderlijk standpunt. Zou W. nader kunnen beredeneren, waarom de Sovjet-Unie ‘waarschijnlijk’ niets liever zou zien dan dat in een reeks van landen de revolutionnaire bewegingen werden stop gezet?

6. Zonder het eens te zijn met de opvatting van Delfgaauw (De Nieuwe Stem van juni, blz. 367), dat Marx de uiterlijkheid tot het enige zou hebben gemaakt, kan ik wel als algemene strekking van zijn betoog onderschrijven, dat de problematiek van oorlog en vrede diepere wortels heeft dan W. laat zien. Hij snijdt haar te eenzijdig toe op het verkiezen van de éne politiek boven de andere, het éne economische stelsel boven het andere. ‘Vrede of onvrede’ wordt zodoende teruggebracht tot het alternatief van bepaalde systemen. Het zou een troost zijn als wij er hiermee kwamen, eens en voor altijd.