De Nieuwe Stem. Jaargang 14

[p. 368]

A. Romein-Verschoor
Hedendaagse mythe-vorming

Bij de vele problemen, waarover een denkend 20ste eeuwer verondersteld wordt zich het hoofd te breken is nu ook een probleem-Anne Frank. Het is allemaal begonnen met een venijnig neergepend zinnetje - nog wel in een schoolblad! - door een ‘Studienrat’ in Lübeck: ‘Die gefälschten Tagebücher der Eva Braun... und das nicht viel echtere der Anne Frank haben den Nutznieszern der deutschen Niederlage zwar einige Millionen eingebracht, uns dafür aber auch recht empfindlich werden lassen’. Van twee dingen kan men met grote zekerheid zeggen, dat ze niet problematisch zijn: 1e dat we hier met een (ex?)-nazi te doen hebben en 2e dat het hier om een verdachtmaking in het wilde weg gaat.

De zaak is er niet minder ernstig om genomen. Otto Frank en de Duitse uitgever van het Dagboek hebben een aanklacht ingediend. Het befaamde Duitse blad Der Spiegel laat het geval door een van zijn medewerkers nauwkeurig naspeuren, die er een uitvoerig artikel aan wijdt en De Wereldkroniek stooft dat alles nog weer eens op met wat gegevens over de Anne Frank-film en uit de Anne Frank-map, waarover zo langzamerhand nu wel het archief van ieder blad, dat mee wil tellen, beschikt. Het geval, d.w.z.: niet de vraag wat die rancuneuze schoolmeester in Lübeck bewogen mag hebben, maar de vraag: is het dagboek, zoals het gepubliceerd is woord voor woord gelijk aan de tekst, die Anne Frank zelf neerschreef?

Het was een vreemde, verwarrende gewaarwording daar tegenover die Duitse journalist te zitten, die zo zeker van zijn zaak was en me beleefd-verbaasd ondervroeg: Welke tekst van het dagboek is u voorgelegd? - Een getypte. - Heeft u nooit het oorspronkelijk gezien? - Ik meen, dat ik er wel eens een blik in heb geslagen. - Maar heeft u de beide teksten dan niet gecollationeerd? Sie sind doch auch Filologe!

[p. 369]

Nu zou ik mezelf wel nooit een filoloog genoemd hebben, maar ja, ik had niettemin geleerd historisch materiaal met gepast wantrouwen te bezien, steeds de oudste versie van een tekst op te sporen, te overwegen uit welke omgeving die tekst stamde, wie er invloed op gehad kon hebben of er zijde bij gesponnen, dat hij zo en niet zus luidde. Maar gold dit alles voor het Dagboek van Anne Frank?

In deze zelfde kamer had ik tegenover een bedroefde, beroofde vader gezeten, die in het dagboek een stukje van de levende geest van zijn verloren kind had teruggevonden en die het zo graag uitgegeven zou zien, misschien om te voldoen aan de door haarzelf uitgesproken wens van zovele ambitieuze jongemensen: ‘Ik wil nog voortleven ook na mijn dood’, of alleen maar om tegen de leegte om hem heen te kunnen spreken: kijk, zo was ze.

Het was duidelijk, dat die journalist, die zo ridderlijk opkwam voor de zuiverheid van het dagboek, zowel tegen die nazi-aantijging als tegen een, naar hij meende, al te omzichtige piëteit van Anne's vader over heel iets anders sprak dan ik. Ik sprak over een bundeltje dagboeknotities van een bijzonder levendig en spontaan 13- à 14-jarig meisje, dat begaafd met een onbevangen expressie- en waarnemingsvermogen de indrukken van de benarde omgeving, waarin zij een paar jaar gedwongen was te leven heeft opgetekend, maar vooral ook het ontwaken van een mensenziel genoteerd, haar eigen door de uitzonderlijke omstandigheden versnelde ontwikkeling van schoolkind tot jonge vrouw. Geen wonderkinderenwerk, maar het dagboek van een normaal kind in een abnormale omgeving. Maar wie nu haar woorden leest in een van de 4 millioen exemplaren in 21 talen kan niet anders meer zien dan de mythe. Dat is in het kort het probleem Anne Frank.

In de inleiding van dat lucide boekje van Henri Frankfort en zijn medewerkers: Before Philosophy wordt de mythe beschouwd als een element in het voor-rationalistische, maar daarom nog niet volkomen irrationele denken der oude volken: ‘Myth is a form of poetry

[p. 370]

which transcends poetry in that it proclaims a truth; a form of reasoning which transcends reasoning in that it wants to bring about the truth it proclaims’. En elders: ‘it claims recognition by the faithful, it does not pretend to justification before the critical’.

Maar de mythe is niet een afgesloten terrein van de oude volken: niet alleen dat zich een groot aantal mythen gehandhaafd hebben met name in de godsdiensten, maar wij zijn ook niet vervreemd van de behoefte aan mythevorming. Terecht waarschuwt Frankfort in zijn voorbericht voor een stuksgewijze verklaring van mythen als een bekoorlijke, maar onrijpe wijze om de problemen te beantwoorden, waarvoor de ons omringende natuur en ons eigen wezen ons stellen. Bij het doordringen in het wezen van de natuur mag de moderne mens de mythische weg dan meer en meer verlaten hebben voor de wetenschappelijke, maar in ons contact met de medemens en de verklaring van onze menselijke verhoudingen spreken veel meer mythische voorstellingen mee dan ons gerationaliseerd denken wil toegeven.

En wat de zaak nog gecompliceerder maakt: ons rationalistisch denken heeft de waarde van de mythe onderkend en aangezien wij in een wereld leven, die zo ongeveer alles kan maken wat ze nodig heeft, maken we mythen zo goed als dromen. De mythe van het derde Rijk en de vijfde Republiek, van de corporatieve en de rechts-staat, van de vrije wereld en verschillende kleuren democratie. De mythe van het joyeuse Parijs, het geheimzinnige Oosten of het romantische ‘deep South’. En ook de mythe van Anne Frank.

Het eerste spoor van die mythevorming is te vinden in de ‘préface’, waarmee een notoire collaborateur en antisemiet de Franse vertaling van het dagboek heeft ingeleid. Het was wel bijna onvermijdelijk, dat zijn beschouwing een christelijk inslagje kreeg en eindigde met de zekerheid, dat dit kind van liberaal joodse huize niet verlaten zou worden door de God-der-christenen ‘dont elle portait au coeur l'exacte image.’

Het Achterhuis ging snel de weg op van de bestseller. In het succes viel niet het zwaarste accent op wat m.i. de grootste verdienste van het dagboek is: het zelfpor-

[p. 371]

tret van een kind in de groei naar de volwassenheid. Het werd voor alles oorlogsdocument. Als we om ons heen zien, hoe gauw er vergeten wordt, kunnen we er moeilijk over treuren, dat millioenen dit boekje met ontroering en verontwaardiging gelezen hebben. Maar wat ons schichtig maakt is de mythevorming, onbewust en bewust, die met dat succes verstrengeld is. Onbewust: hoevele van de millioenen lezers hebben hun meer of minder gegronde schuldgevoelens tegenover wat alle Joden werd aangedaan voelen wegsmelten in tranenrijke vertedering om dit ene onschuldige en ‘ongevaarlijke’ slachtoffer? Wat gaat er om in de hoofden van Duitse paedagogen, die babbelen over ‘onze kinderen opvoeden in de ideeën van Anne Frank’, maar die nooit op de gedachte zijn gekomen, dat er op het Instituut voor Oorlogsdocumentatie nog een tweehonderd dagboeken liggen, waarin die ideeën niet op het niveau van een schoolmeisje, maar scherper, dwingender en vernietigender werden uitgesproken?

Er is de onontwarbare vermenging van de bewuste en de onbewuste mythevorming. De onontwarbare vermenging van de zuivere bedoeling waarmee Otto Frank het dagboek van zijn dochter aan de openbaarheid prijs gaf, de ongetwijfeld niet minder zuivere bedoeling: ‘opdat wij niet vergeten’, waarmee duizenden aan de verspreiding van het boek - maar daarmee onvermijdelijk ook van zijn mythe - hebben meegewerkt, van de Hackett's, die er hun aangrijpend toneelstuk van maakten, dat weer honderdduizenden hoorders geschokt, maar ook emotioneel opgelucht naar het kopje koffie in Americain liet gaan èn van al de motieven, die gaan meespelen bij de verdere verspreiding en de tot op het bot toe uitbating van een bestseller. Het is afschuwelijk, maar in onze vercommercialiseerde wereld wordt de mythe geld waard. En daarom moet ze duur gemaakt worden. Als het thema eenmaal door de ‘droomfabriek’ gegrepen is, wordt dat onvermijdelijk: duur gemaakt met allerlei bijzonderheden, die bitter weinig te maken hebben met de schamele en stralende feitelijkheden, die zich op Prinsengracht 263 hebben afgespeeld. We moeten geloven,

[p. 372]

dat de ideaal-vertolkster van de rol van Anne uit twee duizend zoveel candidaten is uitverkoren, ook al krijgen we een willekeurig kind met lieve maniertjes en een pruilmondje te zien, dat nu naar bestseller-automatisme als wereldberoemdheid wordt rondgeleid, maar wier prestatie niet kan tippen aan die van dat leerlingetje van de Maastrichtse toneelschool, die hier in het toneelstuk optrad. Met alle middelen, waarover de filmindustrie beschikt is de film zo ‘echt’ en schokkend mogelijk gemaakt, met alle middelen waarover haar reclame-apparaat beschikt zal hij van Lissabon tot Wladiwostok en van Montreal tot Valparaiso gedraaid worden en, ik vrees, meer spanning dan wezenlijke ontroering brengen.

Niet alleen de film heeft zich van deze mythe meester gemaakt, maar ook - het was te verwachten - de kerk. Hoeveel preken en stichtelijke cursiefjes in de krant bouwen voort op de mythe van de gelovige Anne op grond van een terloops neergeschreven: ‘als God me laat leven’ of ‘God zal ons bewaren’. En met het succes groeit de mythe: niemand schijnt er zich dan ook over verbaasd te hebben, dat bij de première van de film in Amsterdam Anne keurig verzuild werd ingeleid door drie preekjes: van een priester, een dominee en een rabbi. Ik heb zelfs nergens de opmerking gelezen, dat dr. J. van Praag voor het Humanistisch Verbond ontbrak.

Het was de mythe, die de rancuneuze toorn van dat giftige schoolmeestertje in Lübeck wekte. Daarom geloof ik, dat de reactie van hen die toesnellen om de authenticiteit van het dagboek te bewijzen goed bedoeld, maar er naast was. De mythe, zegt Frankfort ‘claims recognition by the faithful, it does not pretend to justification before the critical’. Toen het 19de eeuwse rationalisme de bijbelse mythen aanviel, kon de gelovige daartegenover alleen onverkort en quia absurdum aan zijn geloof vasthouden. De ‘justification’ kon slechts tot de weinig diepzinnige gedachtenkronkels van het modernisme leiden. De verdedigers van de nagedachtenis van Anne Frank en van de rechtschapenheid van haar vader gaan nog een stap verder:

[p. 373]

omdat de mythe werd aangevallen, voelen ze zich geroepen de waarheid, die er de kern van vormt in bescherming te nemen. Er is nu sprake van een ‘bibliophile’ uitgave van de woordelijke oorspronkelijke tekst, wie weet met de varianten van manuscript a, b en c in voetnoten. Maar de gelovigen zullen daarom niet minder in de mythe geloven en zou de waarde en de betekenis van het dagboek er werkelijk door veranderen, wanneer een paar uit preutsheid en piëteit geschrapte zinnetjes er weer in worden gevoegd? En daarmee mogelijk een even onbedoelde nadruk krijgen als nu de zinnetjes, waar God in voorkomt, nadat ze door dominee, pastoor en rabbi zo zorgvuldig zijn samengelezen?