De Nieuwe Stem. Jaargang 14

[p. 363]

Bernard Delfgaauw
Vrede en onvrede

Het is maar op één zin uit het artikel van Wertheim, waarop ik hier in wil gaan, en wel de laatste: ‘En pas dan zal de mensheid zich kunnen zetten aan zijn eigenlijke avontuur: het in gemeenschap overwinnen van de weerbarstige krachten der natuur’. Ik beperk me hiertoe, niet omdat ik het artikel verder niet belangrijk vind, maar omdat uit deze zin een achtergrond van denken spreekt, die ik graag naar voren zou halen. Gebeurt dat, dan blijkt dit toch wel veel te maken te hebben met ‘vrede en onvrede’ en dan ben ik benieuwd, wat Wertheim zelf van deze belichting vindt.

Nemen wij eerst letterlijk wat er staat: het eigenlijke avontuur van de mensheid is het in gemeenschap overwinnen van de weerbarstige krachten der natuur. Wertheim zegt niet: het eigenlijke avontuur van de mensheid is in een overwinnen van de weerbarstige krachten der natuur tot gemeenschap te komen. Had dit er gestaan, dan had ik misschien niet gereageerd, ofschoon er dan toch ook een grote ruimte voor vragen geweest zou zijn. Zoals het er nu staat is het eigenlijke avontuur van de mensheid, waarmee zij eigenlijk eerst nog moet beginnen: het overwinnen van de weerbarstige krachten der natuur. Uiteraard kan dit alleen in gemeenschap. Maar als dit het eigenlijke avontuur is, dan is het dus ook het doel, waarop wij moeten trachten de mensheid te richten; niet zomaar een doel, maar het doel, datgene waarop de hele geschiedenis als op haar afsluiting is gericht.

Is dit houdbaar? Gesteld, dat het doel, uiteraard niet volstrekt, maar in voortschrijdende benadering, wordt bereikt. Gesteld dus dat er een gemeenschap van de gehele mensheid tot stand is gekomen en dat deze gemeenschap geheel gericht is op haar doel: het overwinnen van de weerbarstige krachten der natuur. Kan de gemeenschap der mensheid uit een dergelijke doelstelling leven? Misschien moeten wij voor een antwoord drie groepen binnen die gemeenschap onderscheiden. De wetenschappelijke werkers,

[p. 364]

die opgaan in hun natuurwetenschappelijk of technisch onderzoek; de politici, sociologen, ambtenaren e.d., die het technisch-wetenschappelijk gevondene voor de massa bruikbaar maken; de werkers, die ergens een miniem aandeel aan het proces hebben, maar een groeiende welstand als het ware toegeworpen krijgen.

De eerste groep vindt een zin in zijn bestaan, omdat dit gericht is op theoretische of praktische waarheid; de tweede groep vindt een zin in zijn bestaan, als dit werkelijk gericht is op de zorg voor anderen; de derde groep vindt... welstand. Is het mogelijk deze derde groep zo te boeien voor het avontuur van het overwinnen van de weerbarstige krachten der natuur, dat het daardoor een zin in zijn bestaan vindt? Is dit niet te abstract voor allen, die wel in het arbeidsproces staan, maar onmogelijk door de richting, waarin zich het avontuur beweegt, geboeid kunnen worden, omdat zij daarbinnen zo miniem betrokken zijn, dat het niet tot hen kan spreken. Een massapropaganda, zoals totalitaire regimes die gevoerd hebben ofwel nog voeren, mislukt, doordat zij tot onechtheid, collectieve hysterie leidt (Mussolini, Hitler) of gelukt, althans voorlopig, omdat zij in feite op heel andere motieven een beroep doet (het communisme).

Het is waar, dat de mensheid nog niet begonnen is met het overwinnen van de krachten der natuur in één gemeenschap. Maar zij is hier wel reeds een eind mee gevorderd in bepaalde gemeenschappen: de West-Europese, de Noord-Amerikaanse, de Russische. Wat zien wij daar? Een wetenschappelijk-technische elite, die opgaat in haar werk. Een groep van politici, ambtenaren enz., die voor een deel op het welzijn der anderen gericht is; voor een deel gevangen is in eigenbelang, sleur en arrivisme. De grote groep van werkers, die profiteert van de toenemende welstand, maar zich niet bekommert om de zin van dit alles, doch wegglijdt in genotzucht, sensatie, gemak en verveling. Kortom het resultaat is het ontstaan van een burgerlijke voldaanheid, die samengaat met een onderbewuste menselijke onvoldaanheid, die allerminst het type mens is, dat Wertheim zich als ideaal stelt.

[p. 365]

Uiteraard overdrijf ik. Er zijn grote groepen, die zin in hun bestaan vinden in de godsdienst of in het besef, dat hun arbeid de gehele gemeenschap ten goede komt, of in hun arbeid als zodanig: de middenstanders en de gekwalificeerde arbeiders. Maar wanneer het in laatste instantie gaat om het overwinnen van de weerbarstige krachten der natuur, dan verliest juist de godsdienst zijn zin, terwijl het zelf deel krijgen aan de baten van deze overwinning de doorsnee-mens steeds meer op zichzelf terugwerpt en van de anderen in wezen losmaakt. Het bereiken van een bepaalde welstand is op zichzelf helemaal geen avontuur, maar het einde van alle avontuur. Dat is duidelijk in het Westen en het schijnt in Rusland net zo te zijn.

Ik ben me ervan bewust, dat ik een bepaalde vooronderstelling heb gelegd in de stelling van Wertheim: namelijk dat het in gemeenschap overwinnen van de weerbarstige krachten der natuur betekent, dat het mede tot dit avontuur behoort, dat alle mensen delen in de technisch-economische vruchten daarvan. Het veronderstellen van deze vooronderstelling lijkt mij geoorloofd, want ik kan mij niet voorstellen, dat Wertheim voor zou staan, dat men zich niet zou bekommeren om de sociaal-economisch mogelijke resultaten van de overwinning der natuur, ofwel dat deze slechts aan een beperkte groep ten goede zouden moeten komen.

Maar als wij het op dit punt eens zijn, waarin ligt dan ons verschil? Enkel en alleen hierin, dat Wertheim - althans in zijn formulering, de overwinning van de weerbarstige krachten der natuur als laatste doel der mensheid stelt, terwijl ik overtuigd ben, dat dit in laatste instantie een vernietiging van het eigenlijke mens-zijn betekent. Wij zijn accoord, dat de overwinning van de natuur opgave voor de gehele mensheid is, dat zij ook in haar geheel de vruchten daarvan moet genieten. Maar wij gaan uit elkaar, zodra dit gesteld wordt als het eigenlijke avontuur der mensheid. Het maakt er deel van uit, maar het eigenlijke avontuur is veel complexer.

Het gaat hier uiteraard om niets anders dan om een der fundamentele tendenties van het Marxisme. Wan-

[p. 366]

neer men zich verdiept in de geschriften van de jonge Marx, dan wordt men steeds weer getroffen door de geniale greep, waarmee Marx fundamentele tendenties van zijn tijd herkent en in een groot kader weet te plaatsen. Deze greep heeft iets zo eigens, dat de bewondering blijft, ook als men ziet, wat er reeds door voorgangers als Saint-Simon, Comte, Hegel, Feuerbach doordacht was. Maar tegelijkertijd ziet men steeds scherper de eigenaardige blindheid van Marx voor bepaalde fundamentele menselijke houdingen.

Marx heeft, evenals Saint Simon voor hem, de betekenis van de technisch-wetenschappelijke ontwikkeling voor de toekomst der mensheid begrepen. Hij heeft gewild, dat de vruchten daarvan de hele mensheid ten goede zouden komen. Hij drukte deze wil zo uit, dat hij dit als een noodzakelijke beweging beschreef. Wat Marx niet zag, was dat men dit ten goede komen aan de hele mensheid moet willen. Voor hem was dit enkel een zaak van inzicht. De kapitalisten zien niet in, dat de geschiedenis zich in deze richting beweegt en zullen daarom verdwijnen. Daar de geschiedenis zich in een dialektische beweging voltrekt, zullen zij als heersende bovenlaag door een revolutie van de onderdrukte onderlaag moeten verdwijnen.

Waarom interesseert Marx zelf zich voor de onderlaag, terwijl hij krachtens afkomst tot de bovenlaag behoorde? Waarom heeft hij zelf carrière, welstand enz. opgeofferd om te strijden voor de onderlaag tegen de bovenlaag. Alleen inzicht, dat de geschiedenis zich toch in deze richting ontwikkelt? Maar waarom moet ik, Marx, dan juist de geschiedenis helpen? Waarom mag ik niet profiteren van de positie in de bovenlaag, die ik nu eenmaal heb? Marx heeft begrepen, dat in de filosofie en in de levenshouding van de mensen de uiterlijkheid steeds weer opgeofferd werd aan de innerlijkheid. Het is zijn genialiteit die uiterlijkheid in haar volle realiteit voor de mens te stellen. Maar het is tegelijk zijn unieke eenzijdigheid, dat hij dialektisch de innerlijkheid verwierp en daarmee blind werd voor eigen motieven en die van anderen.

Want wat is de grote drijvende kracht in de com-

[p. 367]

munistische revolutie? Niet een betere verdeling der rijkdommen, maar het besef, dat de rechtvaardigheid een betere verdeling der rijkdommen eist. En als deze rijkdommen beter verdeeld zijn, waarin zowel Amerika als West-Europa en Rusland grote vorderingen gemaakt hebben, wat dan? Dan blijft het avontuur van de overwinning der natuur (d.i. dus ook van de vermeerdering der rijkdom), zegt Wertheim. Maar als aan de rechtvaardigheid voldaan is, valt de mens terug op zijn hebben. Als er niets anders is dan overwinning der natuur en verdeling van de rijkdom, dan wordt de mens bourgeois satisfait. In wezen heeft Marx zich niet losgemaakt van de burgerlijke maatschappij, maar wil hij de hele mensheid tot bourgeoisie maken.

Marx heeft de uiterlijkheid tot het enige gemaakt, omdat hij doorschouwd heeft, dat de innerlijkheid in de bourgeoisie voos geworden was. Maar door de innerlijkheid op te offeren aan de uiterlijkheid heeft Marx van de reële bourgeois, die van de uiterlijkheid leeft met een kwaad geweten tegenover de innerlijkheid, een ideële bourgeois gemaakt, die alleen nog maar de uiterlijkheid kent. In wezen overwint Marx de bourgeoisie niet, maar brengt haar tot haar wezenlijke volkomenheid.

De mensheid mag nooit meer loslaten, wat Marx gezien heeft. Zij is evenzeer uiterlijk als innerlijk. Maar tegen de in wezen gelijk gerichte stroom van klassieke en marxistische bourgeoisie moet de mensheid haar innerlijkheid terugwinnen, wil zij niet aan zelfvoldaanheid en verdeeldheid ten ondergaan. De geschiedenis is na Hegel in Marx en Kierkegaard uiteengegaan. Het is onze taak uiterlijkheid en innerlijkheid met elkaar te verzoenen. Het eigenlijke avontuur der mensheid is: in een overwinnen van de weerbarstige krachten der natuur tot gemeenschap te komen. Werkelijke gemeenschap is uiterlijkheid en innerlijkheid ineen. Wat dat wil zeggen, wordt wijzend aangeduid met woorden als rechtvaardigheid, liefde, goedheid, waarheid. Wij zullen opnieuw moeten leren, in een overwinning van burgerlijke en Marxistische zelfvoldaanheid, wat dit wijzend aanduiden is.