De Nieuwe Stem. Jaargang 14

[p. 317]

Dr. A.K. Datta
De democratie op de terugtocht in Pakistan

De berichten over de recente staatsgrepen in Birma en Pakistan die zo kort na elkaar plaatsvonden, zullen met blijdschap worden begroet door diegenen, die allang betwijfelen of het Westerse parlementaire stelsel wel voor niet-Europese landen geschikt is. Tegelijk kan het inderdaad de nederlaag betekenen voor hen, die een democratisch alternatief gevonden meenden te hebben voor de totalitaire weg om achtergebleven landen tot ontwikkeling te brengen, een weg zoals bv. China heeft ingeslagen. Aldus heeft het falen der democratie in Birma en Pakistan indirect een versterking te weeg gebracht van de communistische zuigkracht op economisch achtergebleven landen, die waarschijnlijk des te sterker gevoeld zal worden naarmate de nieuwe dictaturen onbekwaam zullen blijken de fundamentele problemen hunner landen op te lossen. India, het enig overgebleven democratische land in Zuid- en West-Azië van aanzienlijke grootte en bevolkingsomvang, zal waarschijnlijk met meer sympathie worden bejegend door de verlichte kringen in de Westerse wereld. Maar al is dit een kans voor de heersende elite in India, het is tegelijkertijd een ernstige interne uitdaging aan haar adres, daar het gezien de bestaande corruptie en de inefficiëntie in het bestuur, voor haar steeds moeilijker zal worden het democratische stelsel, zoals zij het heeft ingericht en handhaaft, in de ogen van het Indische publiek te rechtvaardigen.

Vraagt men willekeurig wie op straat in Karatsji: Waarom heeft de democratie moeten wijken? dan is het antwoord steeds: inefficiëntie en corruptie. De corruptie in Pakistan is inderdaad spreekwoordelijk geworden, en een moderne Napoleon, op reis door het land, zou kunnen opmerken: Het woord efficiëntie komt alleen voor in het woordenboek van een utopist.

Zeker, Pakistans regering heeft te kampen met na-

[p. 318]

delige omstandigheden buiten haar wil. Zelfs voor een bekwame regering zou het niet meevallen een geordend bestuur uit te oefenen in een land welks twee delen gescheiden worden door 1500 km. gebied, dat deel uitmaakt van een land waarmee Pakistan nu eenmaal niet op bijzonder goede voet staat.

De verbindingen binnenslands zijn verder uiterst gebrekkig in het oostelijke deel, waar het grote aantal rivieren spoorwegaanleg nauwelijks rendabel maakt, met als resultaat dat mankracht meer dan stoommachine of electriciteit de voornaamste krachtbron blijft. Niettemin, voor een ervaren leiders-equipe zou geen door de natuur veroorzaakte moeilijkheid onoverkomelijk zijn. Maar Pakistan heeft helaas zijn grote nationale figuren de één na de ander verloren kort na het tot stand komen van de nieuwe staat. Jinnah, vader des vaderlands, stierf een jaar na de stichting van Pakistan. Liaquat Ali Khan, de eerste kabinetsleider, werd in 1951 vermoord. Nazimuddin, zijn opvolger als premier, trok zich uit het politieke leven terug. Het laatste team van voor de staatsgreep kan nog het best gedefinieerd worden als naar boven gedreven provinciale grootheden die bekwaamheid noch ervaring genoeg bezaten om de complexe gevolgen, die een van haar grote leiders beroofde regering meebracht, de baas te kunnen worden.

Gemis aan doortastendheid bij een nationale leiding kan wel eens een tegenwicht vinden in een bekwame bureaucratie. Maar Pakistan heeft naar verhouding minder dan India kunnen overnemen van het ‘stalen geraamte’ van Brits-Indië, d.w.z. van de bestuursambtenaren, van wie de meesten en de geroutineerdsten zijn weggegaan of de voorkeur hebben gegeven aan dienst in India. Evenmin kon Pakistan een voldoende aantal bekwame jonge bestuurskrachten aantrekken die hun gebrek aan ervaring zouden hebben goedgemaakt door energie, initiatief en liefde voor hun nieuwe vaderland. Men heeft n.l. ten eerste alle minderheden vrijwel uitgesloten van een aandeel in het bestuur, zodat vele talentvolle krachten niet zijn gemobiliseerd voor dienst aan het land. Ten tweede is, aan-

[p. 319]

gezien universitaire scholing vrijwel onbereikbaar is gebleven voor de massa der bevolking (slechts achttien procent van de inwoners kan zijn naam schrijven), de klasse-basis van deze bureaucratie wel uiterst smal. Ruwweg geschat komen de hoge ambtenaren, de zakenlieden en ook andere beroepsgroepen voort uit een enge kring van omstreeks twee procent der bevolking. Onnodig te zeggen dat de bureaucratie uit een wijdere kring veel meer bekwame figuren zou kunnen recruteren.

De ambtenaren worden bovendien niet in gelijke mate uit alle streken des lands aangetrokken. De Pendsjaab is de streek die de meesten oplevert, Baloetjistan en de Noord-West Grens leveren het geringste aantal. Dit is duidelijk een uiting van de ongelijke ontwikkeling der landsdelen, als gevolg waarvan regionaal particularisme is uitgegroeid tot een krachtige tegenpool van het Pakistaanse nationalisme. Zolang het ideaal van Pakistan niet was bereikt vroegen de moslim in het nog niet verdeelde India om een eigen, aparte staat en zij offerden hun regionale geschillen op het altaar van de godsdienst. Nu Pakistan een feit is steekt het particularisme de onheilspellende kop op. De verschillen tussen de twee grote landsdelen, West- en Oost-Pakistan, zijn trouwens zo groot dat zij ook bij een vluchtig bezoek in het oog springen. Het conflict tussen beide delen en het er op gevolgde delicate vergelijk dat pariteit tot grondslag maakte in alle bestuursaangelegenheden en de taal van het oostelijk deel, het Bengali, als nationale taal erkende naast het Urdu, is nu een hoofdstuk uit de interessante geschiedenis van de jonge staat. Maar regionaal particularisme bestaat nog altijd als een machtige factor die een integratie naar het gevoel in de weg staat. De toch al niet sterke democratie van Pakistan is dus nog meer verzwakt door deze onderlinge verschillen.

Belangrijker echter is wellicht de economische factor. Pakistan is een schoolvoorbeeld van het feit dat politieke democratie alleen gedijt op een vruchtbare economische bodem. Men kan geen regering door het volk verwachten wanneer tachtig procent van dat volk

[p. 320]

een minder dan menselijk bestaan leidt. Of Pakistan economisch in leven zou kunnen blijven is steeds een open vraag geweest, nog voor en zelfs na zijn stichting. Het is algemeen bekend dat het land tot chaos zou zijn vervallen als er geen buitenlandse hulp was geweest. Niet dat er geen pogingen zouden zijn gedaan het langzaam dalende levenspeil der massa's omhoog te brengen. Er moet een vijfjarenplan in uitvoering zijn, maar vele projecten die de regering onderneemt zijn nog onvoltooid, sommige worden slecht uitgevoerd, vele andere staan nog slechts op papier. In West-Pakistan is een radicale landhervorming voor onbepaalde tijd van de baan, aangezien mohammedaanse grondeigenaars een overheersende rol speelden in bijna alle politieke partijen. Oost-Pakistan had het geluk dat er veel Hindoe-landeigenaars woonden wier grond gemakkelijk kon worden overgenomen. Maar zelfs hier is bitter weinig gedaan aan verlagen van pachten, verbod van het met harde hand verdrijven van pachtboeren van hun grond en, het allerbelangrijkste, de herverdeling van grond onder landlozen. Het overgrote deel van de Pakistaanse boeren heeft nog steeds te lijden van feodale uitbuiting. Begrijpelijk waren en blijven zij ongeïnteresseerd in de lotgevallen van een regeringsstelsel dat zogenaamd hunzelf toebehoorde. Het is trouwens niet helemaal te verwonderen dat zij geen weet hadden van dit bezit, want sinds de stichting van Pakistan hebben er nog geen nationale verkiezingen plaatsgehad.

Niettemin verkeert Pakistan, ondanks de onbeduidende economische vooruitgang, in een overgangsstadium. Politiek bereikte de strijd voor Pakistan zijn hoogtepunt met het succes van 1947 toen de nieuwe staat werd uitgeroepen. Economisch eindigde hiermee de uitbuiting door de Hindoes grotendeels, maar een gezonde economie moet nog worden georganiseerd. In sociaal opzicht komt het feit voorop dat grote streken te kampen hebben gekregen met de massale uittocht van Hindoes naar India en de toevloed van vluchtelingen uit India, die tevoren in wijdverspreide gebieden van het zuidelijke continent woonden. Dit alles

[p. 321]

heeft een sfeer van onzekerheid in het land gebracht. Pakistan leeft, om een beroemd dichter te citeren, tussen twee werelden, waarvan de één dood is en de ander nog te krachteloos om geboren te worden.

Voeg hierbij het conflict met Pakistans ‘bête-noire’, India. Vele Pakistani hebben iets gevoed wat men als indophobie zou kunnen betitelen. En de gespannen verhouding met India heeft natuurlijk de extreme elementen in de kaart gespeeld die een harde politiek jegens India voorstaan, door te voeren door een autoritair regiem in het binnenland. Zelfs indien men de mogelijkheid van directe agressie door India uitsluit, dan toch heeft het bestaan alleen al van de buurstaat met zijn grotere hulpbronnen en betere resultaten gedurende de afgelopen tien jaar, een minderwaardigheidscomplex doen ontstaan bij vele Pakistani. Dit betekent dus een psychologische crisis in het land, een atmosfeer waarin emoties zich baan breken die allerminst bevorderlijk zijn voor een democratisch bestel.

Gezien het bovenstaande had de democratie weinig kans van leven in het land. Het vermoorden ervan was slechts een kwestie van tijd. En dit is ongetwijfeld verhaast door de gebeurtenissen in Irak en Birma.

Betekent dit echter dat een militaire dictatuur zal slagen waar democratische instellingen faalden? Waarschijnlijk niet, als men onder succes verstaat een bevredigende oplossing van de fundamentele problemen waarvoor Pakistan zich in deze tijd gesteld ziet. Weliswaar leidde de dramatische machtsgreep door de militaire kliek in eerste instantie tot een prijsdaling van levensmiddelen. Maar het is moeilijk te voorspellen hoe lang deze tendens zich zal voortzetten, tenzij het kardinale vraagstuk van de voedselschaarste wordt opgelost. Het is tekenend dat de bedreiging met zware straffen in Karatsji een eind maakte aan het ‘wassen’ van de melk, maar de aanvoer van goede melk bleef veel te klein. ‘Melkboeren kan men er toe dwingen’, schrijft een dagblad, ‘op te houden met water door de melk te mengen. Maar koeien kan men met geen staat van beleg dwingen meer melk te geven.’ Dat raakt

[p. 322]

inderdaad het probleem waar het om gaat. De nieuwe dictatoriale regering heeft vooralsnog alleen secundaire zaken bestreden: de ontbinding van de politieke partijen op grond van corruptie, het verbod om voedsel te hamsteren, het ontslaan van corrupte ambtenaren, de zorg voor een goede reinigingsdienst, de bestraffing van lichte vrouwen, het verbod om meer te kopen aan dagelijkse behoeften dan strikt noodzakelijk is, enz. Deze maatregelen zijn wellicht noodzakelijk, maar zij veranderen de fundamentele structuur van het land niet. Door deze maatregelen op te leggen zonder aandacht te besteden aan dit brandende vraagstuk spannen de regeerders van Pakistan het paard achter de wagen.

Op grond hiervan alleen nu te concluderen dat de democratie in oude stijl de dictatuur binnenkort weer zal aflossen, zou onjuist zijn. Ten eerste omdat, al zal de militaire dictatuur waarschijnlijk niet in staat zijn de fundamentele vraagstukken op te lossen, de democratie er evenmin toe in staat is geweest. In de tweede plaats omdat een militaire dictatuur op efficiënter wijze de minder belangrijke zaken kan aanpakken en wel met meer vertoon en bijbehorende trekjes à la Nasser, aldus proberend indruk te maken op het grote publiek. Bovendien, nu de militairen eenmaal de macht geproefd hebben zullen zij er uit eigen beweging geen afstand van doen. En van de vergeten Pakistaanse massa's kan men, nu honderden oppositieleiders gearresteerd zijn, nauwelijks verwachten dat zij zullen strijden voor herstel van een stelsel dat zogenaamd hunzelf toebehoorde maar dat zij nooit actief hebben beleefd.