De Nieuwe Stem. Jaargang 14

[p. 254]

Kort bestek

Een herstel der coalitie?

Pierre Bayle de filosoof van Rotterdam, die wij in 1956 hadden moeten herdenken naar aanleiding van het feit dat het toen 250 jaar geleden was dat hij zijn vruchtbare werkzaamheden met de dood besloot - en die wij ook herdacht zouden hebben als wij het niet te druk hadden met de verdediging van onze beschaving om tijd over te houden voor haar instandhouding - Pierre Bayle dan heeft de wereld van zijn dagen in beroering gebracht met een even hetero- als paradoxale stelling, waaruit weer twee andere van dezelfde aard zijn voortgevloeid, die evenals de hoofdstelling zelf nog altijd actueel zijn.

De hoofdstelling luidde dat de moraal onafhankelijk is van de godsdienst, waaruit weer volgde enerzijds dat een staat van atheïsten zeer wel bestaanbaar was, anderzijds een staat van goede christenen niet. Houdt op grond daarvan Bayle zelf niet voor een ongelovige, het tegendeel is waar. Men moet hem eerder in de buurt van Kierkegaard zoeken bij wie hij wel is vergeleken en met wie hij zowel de neiging tot para- en heterodoxie als ook het volstrekt onsystematische en ondogmatische van zijn denkwereld gemeen had.

Aan die Bayle en zijn stelling dat een staat van goede christenen onbestaanbaar was, werden we herinnerd door de uitslag van onze laatste verkiezingen die misschien dan niet de waarschijnlijkheid, maar dan toch de mogelijkheid en in elk geval het spookbeeld van een herstel der allang doodgewaande kerkelijke coalitie heeft opgeroepen.

Dat een staat van goede christenen niet kon blijven bestaan, maakte destijds zo'n indruk dat niemand minder dan Montesquieu het nodig vond twee hoofdstukken van ‘L'esprit des lois’ aan haar bestrijding te besteden. ‘C'est une sottise de Bayle de dire qu'une république de bons chrétiens ne pourrait subsister’.

Maar is het zo zot? Leert de ervaring niet dat zelfs

[p. 255]

in de gunstigste veronderstelling, nl. dat iemand als goede christen zijn bestuurstaak zou beginnen, hij die eigenschap bij de uitoefening van die taak moet verliezen?

De heren van de K.V.P., C.H.U. en A.R.-partij zullen er anders over denken, maar als de scherpzinnige Bayle nog leefde zou hij er hen vermoedelijk op wijzen, dat zij door de gedachte van een herstel der coalitie alleen al zijn stelling in feite bewezen hadden. Want dat goede christenen niet op die gedachte hadden kunnen komen omdat goede christenen waarachtig zijn en het onwaarachtig is een overwinning te vindiceren voor groepen waarvan er zeker twee in feite een nederlaag leden.

Zou Bayle's stelling dit keer door het meedoen der liberalen maar half toepasselijk zijn, dan is het nog altijd goed eraan herinnerd te hebben.

J.R.

Tien jaar Nato I

Op de vierde april heeft de Nato haar tiende verjaardag gevierd. In niet al te opgewekte stemming bij die van haar leiders die door de feestroes heen de werkelijkheid in het oog hielden.

Een hunner is de Franse krijgskundige Miksche. In het Duitse tijdschrift ‘Die politische Meinung’ heeft hij in maart een somber beeld van de militaire situatie in het Westen opgehangen dat Chroestjew aan het lachen gebracht zou hebben als hij dat sowieso niet altijd al deed - behalve nu net als er van oorlog sprake is.

De sovjetunie is volgens deze schrijver de eerste militaire macht in de wereld geworden, terwijl Amerika door zijn eenzijdige militaire uitrusting een macht geworden is die aan onmacht lijdt. Hij bedoelt daarmee dat het Westen, militair gesproken, alles op de éne kaart van een zelf-vernietigende oorlog met kernwapens gezet heeft, het communistische bloc zijn vrijheid van beweging voor een oorlog zonder deze heeft be-

[p. 256]

houden. Met als resultaat dat het initiatief sinds enige jaren bij het ‘onvergelijkelijk actievere Oosten’ ligt. En tengevolge weer van dat initiatief voorziet hij een geleidelijk toenemend isolement van Amerika.

Zolang wij enkel op wapenen moeten vertrouwen die wijzelf vrezen, kunnen wij niet vechten en omdat wij niet kunnen vechten hebben wij ook geen basis bij onderhandelingen, aldus zijn pregnante conclusie. En de enige troost is alleen maar verbale: dat in weerwil van de vele moeilijkheden de vereniging van Europa met alle kracht moet worden nagestreefd, ‘omdat alleen daarin onze kracht ligt’.

Het lijkt een interessant voorbeeld van de wet van de remmende voorsprong. De voorsprong van het Westen in de technisering van het militaire apparaat is bezig in een achterstand om te slaan. Niet alleen - en zelfs in de eerste plaats - omdat het Oosten die voorsprong heeft ingehaald, maar omdat het daarnaast nog over de ‘achterlijkheid’ van een niet volledig vertechniseerde militaire macht beschikt.

Tien jaar Nato II

Een tweede Nato-jubileumartikel van een kennelijk niet minder intelligente krijgsman - die bestaan al is het genus zeldzaam - is te vinden in de periodiek ‘Nato Letter’ van de afgelopen maand (Vol. 7, no. 3, p. 18). Die man is generaal Paul Ely, chef van de Franse generale staf. Ely probeert een blik in de nabije toekomst te werpen op grond van zijn kennis van het heden. Zijn uitgangspunt - dat de wereld ten prooi is aan het antagonisme van de materialistische conceptie die tot het communisme leidde en de spirituele die met het christendom is verbonden, lijkt wel al te zeer gespeend van werkelijkheidszin om intelligent te mogen heten. Maar het schijnt niet veel meer te zijn dan een reminiscentie aan het Jezuïetencollege waar hij waarschijnlijk is opgeleid. Zijn intelligentie immers komt dan aldra voor de dag als hij onmiddellijk daarop laat volgen dat, vreemd genoeg, aan die ‘materialistische’ kant de ideologie een zo grote rol speelt, terwijl

[p. 257]

de ‘spirituele’ haar vertrouwen op haar economische welvaart stelt.

En zoals dat meer gaat, juist bij intelligente mensen, die in moeilijke situaties verkeren, ontstaat er in Ely's hoofd een wonderlijk beeld dat voor de ene helft uit werkelijkheid, voor de andere uit schijn is opgebouwd.

Zijn probleem is reëel genoeg: ondanks de kennelijke noodzaak een nucleaire oorlog die katastrofaal zou zijn, te vermijden, kan er op die grond toch geen sprake van zijn, de greep van het communisme op de wereld te laten verstevigen. Staat in het eerste geval het voortbestaan van de mensheid op het spel, in het tweede is het die van de Westerse beschaving. ‘Wij moeten daarom al onze tegenwoordige posities behouden en de voorwaarden voor een co-existentie bepalen en desondanks niet onze toevlucht tot een oorlog met kernwapens nemen.’

Maar hoe kan het Westen die posities dan behouden en hoe kan het dan de voorwaarden van die co-existentie bepalen?

Om die schijnbaar onoplosbare paradox toch op te lossen, verlaat onze generaal de werkelijkheid en geeft hij zich over aan wat ons weliswaar de nieuwste illusie, maar dan toch nog altijd een illusie lijkt.

Zijn redenering is als volgt. Terwijl het Westerse kamp onenig lijkt en het Oosterse één bloc, zou het in werkelijkheid eer omgekeerd zijn. Het lijkt er veel op of het hier net zo gesteld zou zijn als met de materialistische conceptie die zo aan ideologie, en de spirituele die zo aan economie hecht.

En waarop berust dan zijn vertrouwen dat het Oosten zoal voor het monument nog niet onenig, dat toch binnenkort worden zal? Het is dezelfde gedachte, waarmee bij ons Schermerhorn uit China is teruggekeerd: China is doende zo machtig te worden, dat de Russen er de angst van krijgen en die angst zal hen op de duur in de armen van het Westen drijven. De Sovjetleiders zullen natuurlijk proberen, aldus Ely, China te bewegen haar expansie in Z.O. Azië te zoeken, maar binnen de komende twintig jaar zal China ook dat stadium te boven zijn. Dan zal - zo hoopt de

[p. 258]

generaal die nog meer van de college-banken onthouden heeft - ‘de eeuwenoude behoefte van de “Russische ziel” aan mystiek zich doen gelden in een verlangen naar spirituele waarden’, en staat dus niets of weinig meer in de weg voor een tegen het opdringende China gericht militair bondgenootschap tussen het Westen en de Sovjetunie.

Wij voor ons zien in deze nieuwe gedachte - ofschoon we ons zeer wel bestaande of nog te ontstane tegenstellingen tussen Rusland en China kunnen denken - niets anders dan een voortleven van de oude, dat, als het er op aankomt, de mensen van het blanke ras één front behoren te vormen tegen mensen van een andere kleur, welke dan ook, - een verschimmeld erfstuk uit de tijd van het imperialisme die voorgoed voorbij is.

Doch hoe dat zij, de stukken van Mischke en Ely wijzen er wel op dat er onder de feestgangers van het tienjarig bestaan van de Nato sombere gasten rondlopen en het bedenkelijkste voor de jubilaresse is nog dat dat juist de intelligentste feestredenaars lijken te zijn.

Tien jaar Nato III

Een nog somberder bijdrage tot de viering van het tweede Nato-lustrum is het congres geworden dat op 20 maart in het Californian Institute for Technology is gehouden.

Terwijl de militaire topfiguren nog niet tot een volslagen pessimisme waren vervallen en nog hun hoop hadden, Miksche op de te smeden eenheid van Europa en Ely op de veronderstelde vrees van de Sovjetunie voor de fabelachtige ontwikkeling in China, hebben de twee geleerde topfiguren daarentegen die het genoemde congres toespraken, alle hoop laten varen en spraken vanuit hun grondig pessimisme - en niets misschien tekent de huidige situatie beter - de verstandigste taal die men in lang van zo gezaghebbende zijde gehoord heeft.

De een was Dr. L.J. Ridenour jr., adjunct-directeur van de research-afdeling van Lockheed Aircraft Cor-

[p. 259]

poration, de ander Dr. A.R.J. Grosch, directeur van de afdeling ruimtevaart van de ‘International Business Machines’.

Ridenour zei dat het rakettenprogram geheel paste in de traditionele verspillingseconomie van Amerika, waar auto's afgedankt worden voordat zij versleten zijn en raketten gelanceerd worden die niet terugkomen met in het vooruitzicht wederzijdse vernietiging van aardsatellieten - en dat alles om de bedrijven op volle toeren te laten blijven draaien, aangezien zonder dat een nieuwe crisis zou uitbreken met werkloosheid en, wie weet, sociale revolutie in haar gevolg.

Grosch was zo mogelijk nog duidelijker. Waarom, zo vroeg hij, steeds meer en steeds duurdere raketten? Die er zijn, zijn al voldoende voor de vernietiging der mensheid. Waarom? Omdat de industriëlen die ze vervaardigen meer geïnteresseerd zijn in hun zeven procent dividend dan in de wetenschap. Wij zouden met die zeven procent alleen al heel wat van de problemen op aarde kunnen oplossen die, onopgelost, oorlogen verwekken. Als we dat deden, zouden wij de ruimte de ruimte kunnen laten en geen milliarden verspillen aan zaken die of schadelijk of op zijn best onnodig zijn. Aldus althans de strekking - want wij kennen het bericht slechts uit de kranten - van de hartige toespraak op het congres gehouden.

De explosieve interruptie waarmee Grosch het betoog van Ridenour wilde ondersteunen en het zijne begon en die men de pregnante samenvatting van beider gedachte zou kunnen noemen, was een wanhoopskreet. Zij luidde: ‘ons gehele projectielenprogram is de zwanezang van een stervende beschaving’.

Die woorden zijn in het gedruis van alle dag verloren gegaan. Maar als er niets verandert zal er een dag komen, waarop de mensheid ze zich huiverend zal herinneren.

J.R.