De Nieuwe Stem. Jaargang 14

[p. 31]

O. Noordenbos
De moeilijke vrede

Met het betoog van Wertheim in zijn artikel ‘Vrede en Onvrede’ kan ik voor een deel vrede hebben, maar ik zou bepaald in onvrede met mezelf geraken, als ik mijn bedenkingen en kritische vragen die de lezing van zijn artikel bij mij heeft opgeroepen, voor mij zou houden.

Terecht stelt hij dat de mensheid in de moderne tijd de oorlog niet meer behoeft als prikkel tot oplossingen van haar nijpendste vraagstukken, dat integendeel die oplossingen erdoor gefrusteerd worden. Het ligt dan ook voor de hand de vraag te stellen hoe het mogelijk is dat juist nu die overbodige oorlog zo dreigend over ons bestaan, ons aller bestaan op aarde hangt.

De marxistische zienswijze is dat onze huidige maatschappelijke structuur, het kapitalistische stelsel, een beletsel vormt om grootscheepse taken van vreedzame aard en wereldformaat aan te vatten. De wereld van thans is verdeeld, als gevolg van een reeks revoluties in de laatste halve eeuw, in twee vijandig tegenover elkaar staande parten of blokken. In het ene heerst dan weliswaar niet meer volledig de kapitalistische economie, maar wel overheerst daar de kapitalistische ideologie. In het andere is het socialistische maatschappelijk bestel nog niet gevestigd, maar is het marxisme de staatsfilosofie, de ideologie die geen andere naast zich duldt. Deze situatie heeft vol-

[p. 32]

gens Wertheim een drietal ontwikkelingen meegebracht die in het kort als volgt zijn samen te vatten: In de eerste plaats het ontstaan van een grote mogendheid, de Sowjetstaat, die ondanks zijn sterk militair potentieel in wezen de marxistische stelling van het vredelievend socialisme bevestigt. In de tweede plaats is er het feit dat het Westen, dat over het algemeen revoluties heeft gevreesd - bij gelegenheid tot zijn voordeel ook wel heeft bevorderd -, door de opkomst van de Sowjet-Unie er nog meer angst voor heeft gekregen en ze, ook waar ze burgerlijk-nationalistisch zijn, bij voorkeur het rode etiket opplakt, waarbij dus te bedenken valt dat alle opstandige bewegingen facetten worden van de ‘koude oorlog’ tussen de wereldblokken en het onderscheid tussen revolutie en contrarevolutie moeilijk is vast te stellen.

Een derde ontwikkeling als gevolg van het ontstaan van een communistisch blok is dat oorlog en burgeroorlog niet meer te scheiden zijn en, al was dit ook voorheen wel het geval, het nieuwe erin dit is, dat de verdeling der wereld in invloedsferen en de daarvan afkomstige verdeling van landen in twee helften die tot tegenover elkaar staande sferen behoren, de gevaarlijke indirecte agressie zo veel mogelijk meer acuut maakt.

Deze ontwikkelingen hebben volgens Wertheim alles te maken met het vraagstuk van de vrede, want het is onvruchtbaar en zelfs levensgevaarlijk dit vraagstuk aan te pakken zonder dat der revolutie erbij te betrekken. De herinnering aan de tweede wereldoorlog en het machtsevenwicht bij de genade van een krankzinnige bewapening mogen dan het uitbreken van een derde wereldoorlog hebben verhinderd, er is niet veel hoop voor de mensheid. In het pacifisme ziet Wertheim - al haalt hij de uitspraak aan van Suys, die hij enige malen citeert, dat de principiële pacifisten, de irrealististen van gisteren, de grootste realisten van vandaag zijn, - in tegenstelling tot Suys geen heil. Suys' realisme mist volgens Wertheim misschien toch wel één onmisbaar element.: hij kende uit persoonlijke ervaring de buiten-Europese wereld niet.

[p. 33]

Hier beginnen mijn kritische vragen en opmerkingen. Dit argument tegen Suys' realisme vind ik nogal bedenkelijk. Ik kan mij best voorstellen dat men het pacifisme geen oplossing vindt voor de ingewikkelde gevaren waarin de wereld zich bevindt, maar dit heeft niets te maken met het zich lijflijk bewust zijn van de diepte van armoede, enz. - feitelijk kan de bezoeker van de betrokken landen zich dat ook niet, hoe begaan hij ook moge zijn met het lot der bewoners - omdat het gaat om de wijze van opheffing van die toestand van diepe armoede. En met al of niet lijfelijke bewustheid van die toestand zal het misschien toch wel zo zijn, dat men zijn eigen visie op de wenselijke ontwikkeling al bezit bij het waarnemen van die armoede. Suys zou daardoor volgens mij zijn visie niet veranderd hebben, zodat dit gemis niet ook niet verdisconteerd mag worden in de beoordeling van zijn standpunt.

Een ander punt is de tegenstelling tussen het vredelievende socialisme tegenover het agressieve kapitalisme met alle relativering die Wertheim laat gelden. Zonder iets af te doen van de agressiviteit van het kapitalisme in zijn opkomst, uitbreiding en zelfhandhaving kan men heel wel verdedigen dat het kapitalisme - ook nog niet zulk een gemakkelijk te omschrijven begrip - in het heden ook bij een oorlog geen belang heeft, integendeel. Het is ook daarop dat het pacifisme recht heeft te wijzen bij zijn afwijzing van elke vorm van oorlog. Overigens mag men ook niet verzwijgen dat de communistische ideologie, als kind van het Westen, bepaald oorlog en geweld niet verwerpt. Communisme en kapitalisme hebben beiden de tendens hun wijze van leven als de beste over de wereld te verbreiden.

Er is ook verschil van mening mogelijk omtrent de verwachtingen die men koestert aangaande de verschillende wegen die de in armoede levende volken kunnen kiezen voor hun lotsverbetering. Mag men uit het feit dat Wertheim in Indië nog geen greintje verbetering ziet, concluderen dat hij van de communistische weg meer verwacht? Dan komen de vragen of

[p. 34]

de ervaringen in Sowjet-Rusland en China zo overtuigend zijn om de in armoede levende volken de communistische weg te doen kiezen, of het gebukt gaan onder gelegaliseerd geweld, als men onder een communistisch dictatuur komt, niet voortgaat, en tenslotte of het zoeken van een eigen weg die de landen buiten de beide grote tot de tanden gewapende blokken houdt, niet de meest begeerlijke en voor de vrede meest bevorderlijke oplossing is?

Het is ook daarom dat het Westen zo deerlijk te kort schiet, dat het, door geen ongeconditioneerde grootscheepse hulp te verschaffen, het communisme in de hand werkt en tegelijk het anti-communisme als het hoogste beginsel belijdt.

Wertheims hoop op de vrede voor morgen ligt in de grote kans dat de Westerse leiders op zij worden geschoven door lieden met meer begrip. Dit is geen geringe hoop en ik zie ze nog niet, die nieuwe betere leiders. Maar, is onze vraag, is het werkelijk zo, dat pas, wanneer in het Westen een vreedzamer politiek wordt gevoerd, in het communistische blok het gevaar voor verdere verstarring en bevriezing zal verdwijnen? Is hier ook geen eigen ontwikkeling mogelijk van een partijdictatuur naar een meer socialistische samenleving met daarmee gepaard gaande betere kansen voor een duurzame vrede?

Dat het in de wereld van honger en onvrede hard tegen hard zal gaan, dat besef behoeft een pacifist niet te ontbreken om toch geen vertrouwen te stellen in geweldadige oplossingen, die weer de kiem in zich dragen van nieuwe revoluties. Overigens is het misschien wel zo dat onze gedachten over de mogelijkheden voor vrede minder uit theoretische overwegingen of zelfs zeer bijzondere kennis, of ook uit persoonlijke ervaring voortvloeien, dan wel uit onze wensen en neigingen.