De Nieuwe Stem. Jaargang 14

[p. 4]

Th. van Tijn
Het einde van het herstel: de restauratie

In 1946 werd de Partij van de Arbeid gevormd, uidrukkelijk en reeds vóór haar officiële stichting als regeringspartij. ‘Herstel en vernieuwing’ waren de na-oorlogse leuzen: het herstel voorop. Dertien jaar lang is de P.v.d.A. regeringspartij gebleven, dertien jaar lang was Willem Drees als minister of als minister-president in de regering aanwezig. Lang genoeg, om zijn figuur te doen uitgroeien tot symbool, niet van zijn Partij, ook eigenlijk niet van het land, maar van een toestand: van de toestand van georganiseerde sociale vrede.

Een geheel systeem was te dien einde georganiseerd: er was een semi-officiële Stichting van de Arbeid, waarin de topleiders der arbeidersvakcentralen (voorzover bekend) en der patroonsorganisaties in besloten overleg tot overeenstemming plachten te komen. Hun eensgezinde adviezen waren, door die eensgezindheid reeds, wet voor de regering en de politieke partijen. Die delen der arbeidersklasse, die aan de kontrole ontsnapten en tot klasse-aktie overgingen, konden worden gebonden door uitspraken van het College van Rijksbemiddelaars, dat door het Buitengewoon Besluit Arbeidsverhoudingen 1945 (B.B.A.) tot zelfstandige loondiktator was gemaakt, in beslotenheid slechts met zichzelf overleggende, volgens geen andere richtlijnen werkende dan die van de minister. Ongehoorzaamheid aan zijn beslissing was wetsovertreding. In dit sociale klimaat en onder deze juridische voorwaarden kwam ook een rechtspraktijk op, die niet alleen de nieuwe bepalingen van het B.B.A. kon hanteren, maar bovendien het eeuwenoude kontraktrecht nieuw ging interpreteren en de neiging ging tonen om in civielrechtelijke procedures elke staking als kontraktbreuk te beboeten. Nederland werd het land van de lage lonen

[p. 5]

en de lage prijzen, het land van de schier ongestoorde klassevrede.

Aan dit alles is nu een definitief einde gekomen. De onmiddellijke oorzaak daarvan was het ontbreken van eensgezindheid tussen de erkende vakorganisaties enerzijds, en de patroonsorganisaties en regering anderzijds, aangaande de door de regering via een adviesaanvrage aan de Sociaal-Economische Raad aanhangig gemaakte voorstellen tot een ‘tweede bestedingsbeperking’; - d.w.z. tot verhoging van de woninghuren en de melkprijs. De vakbeweging, in de eerste plaats het N.V.V., bemerkte het effekt van de bestedingsbeperking waardoor het laatste kabinet-Drees (dat van 1956) zichzelf kenmerkte, aan de beperking van zijn ledental, de P.v.d.A. aan de drastische en snelle inzinking van zijn elektorale invloed bij de provinciale en gemeentelijke verkiezingen in het voorjaar van 1958. Een ‘tweede bestedingsbeperking’, niet meer te verdedigen met argumenten van deviezenschaarste bovendien, zou katastrofaal kunnen worden. Dus zei Van Wingerden van het N.V.V., nog voor het overleg in de Sociaal-Economische Raad kon beginnen, ‘neen’ tegen de huur- en melkprijsverhoging. De Tweede-Kamerfraktie van de P.v.d.A., bij monde van Mr. Burger, schaarde zich achter Van Wingerden. De kruik der georganiseerde klassensamenwerking was dertien jaar lang te water gegaan: nu barstte hij.

Aan een patriarchale periode, gesymboliseerd door de figuur van ‘vader’ Drees, is dus nu een einde gekomen: zo ruimde Drees op 11 december 1958 het veld.

De nieuwe regering bevond zich als een rijpe vrucht reeds in de schoot van de oude. Sinds 1952, na een ruime socialistische verkiezingsoverwinning, was Nederland geregeerd op ‘brede basis’: de reeds klassieke katholiek-socialistische samenwerking, hetzij door een enkele liberaal, hetzij door een enkele C.H.-man geflankeerd, werd in 1952 aangevuld met ministers uit het orthodox-protestantse kamp der Anti-revolutionairen. Het was de uitdrukkelijke wens geweest van de katholieke fraktieleider Romme, die de socialis-

[p. 6]

tische invloed in de regering op deze wijze terugdrong, niet ondanks, maar juist wegens de groei van het kiezerskorps der P.v.d.A. Dezelfde tendentie deed zich na de hernieuwde socialistische zege van 1956 opnieuw voor: het volk stemde in ruimer mate socialistisch, de regering moest ‘dus’, om dit te neutraliseren, rechtser worden.

Zo vormde zich binnen de brede basis van de nieuwe koalitie een... nieuwe, anti-socialistische koalitie, bestaande uit de konfessionele regeringspartners. De onverwachte ekonomische bloei, een kwestie van wereldkonjunktuur, maakte het in de jaren 1952-1956 nog mogelijk de tegenstellingen te verhullen. Er werd goed verdiend, de definitieve ouderdomsvoorziening kon starten, en kort voor de verkiezingen van 1956 kon er zelfs na een eerste breuk in de Stichting van de Arbeid een zogenaamde ‘welvaartsloonronde’ af. Maar toen de verkiezingen voorbij waren bleek het effekt van de inmiddels reeds weer inzakkende wereldkonjunktuur, en de bestedingsbeperking kwam als de kater na het feest. En nu kon zich uiteindelijk kristalliseren, wat reeds in 1952 was aangebracht: de konfessionele kombinatie tegenover de socialisten, en dat allemaal binnen de brede basis der regering zelf.

Zo was de oplossing der regeringskrisis verbluffend eenvoudig. De formatie zonder socialisten duurde misschien evenveel dagen, als de kabinetsformaties met de socialisten in 1952 en 1956 maanden hadden geduurd. De nieuwe regering was er immers al, de rechtse kombinatie was reeds gevormd, en behoefde slechts een nieuw hoofd: dat van Beel, de staatsman van de Tweede Politionele aktie in Indonesië, de staatsman die zich uit zijn publieke funkties had teruggetrokken toen hij als één der ‘wijze mannen’ de krisis rond het koninklijke hof (zomer 1956) moest helpen oplossen, en die nu, opnieuw politiek mens geworden, de eerste na-oorlogse rechtse regering bekroont. Er bleef niets anders te doen, dan de voormalig socialistische portefeuilles over de overgebleven konfessionele ministers te verdelen. Het herstel van Nederland is kompleet: het draagt het hatelijke gezicht van de restauratie der

[p. 7]

vooroorlogse kabinetten. Kuyper, Colijn gewroken.

Het is waar, de nieuwe regering is maar een zeer tijdelijke zaak. Zij laat alle twistpunten (zoals de huur- en melkprijsverhoging) zoveel mogelijk rusten, en doet niets dan vervroegde verkiezingen uitschrijven. Omdat zij eerst een demokratische uitspraak wenst over de vraag: hernieuwe brede basis of rechtse regering? Neen, maar om van de gunstige politieke konjunktuur en de verzwakking van de arbeidersbeweging te profiteren, om een kiezersuitspraak te hebben vóór de hatelijke maatregelen zullen worden doorgevoerd; om voor vier jaar (1959-1963) van nieuwe kiezersuitspraken verlost te zijn, in plaats van reeds in 1960 voor de kiezers te verschijnen, zoals normaal geweest zou zijn. Eerst verkiezingen, dan huurverhoging, zo is het program.

Daarom is het in de hoogste mate onwaarschijnlijk, dat zelfs in het geval van een socialistische verkiezingsoverwinning op 12 maart aanstaande, de socialisten weer in de regering zouden terugkeren. Een konfessioneel-liberale regering zal het proces der restauratie voltooien, waarbij de enige vraag is: wie wordt de nieuwe Colijn? Het is mogelijk, dat Beel ook na de verkiezingen het staatsleven zal blijven opsieren, maar waarschijnlijk lijkt ons dat niet. Als we een gokje mogen wagen, dan zouden we op Struycken gokken. Hij heeft uitstekende papieren. Oud-koloniaal als Colijn, maar in de West in plaats van in de Oost. Als Colijn geparenteerd aan de Bataafse, wier raffinaderijen hij als gouverneur der Antillen dapper tegen de opkomst van de vakbeweging van oliepersoneel heeft trachten te beschermen (1955), en die zeker Nederland een zo krachtig mogelijke bondgenoot van Engeland en de U.S.A. zal maken in de reeds begonnen strijd om de oliewinsten tussen het Venezolaanse volk, dat in 1958 zijn diktator Jimenez verdreef, en de Bataafse-Shell en Standard Oil of New Jersey.

Voor de P.v.d.A. is het keerpunt gekomen. Zij is slechter voorbereid dan de rechtse partijen op de

[p. 8]

regeringskrisis. Zij zal zich moeten schikken in haar rol van oppositiepartij, en zal, willens of niet, opnieuw de politieke woordvoerdster moeten worden van de arbeidersvakbeweging. De heroriëntering zal met grote interne schokken gepaard gaan, zoals ook de Britse Labourparty de opkomst van het Bevanisme beleefde en de Belgische socialisten thans een sterke, vooral door de Luikse arbeidersbeweging gedragen linkse stroming tot ontwikkeling ziet komen.

Ondertussen hangt zeer veel af van de wijze waarop en het tempo waarin de P.v.d.A. zich zal aanpassen aan haar nieuwe rol. Want in de oppositie tegen huur- en melkprijsverhoging, tegen uitzending van dienstplichtigen naar Nieuw-Guinea en wie weet waartegen nog meer, zal zij eindelijk de kans hebben, waarop een vroegere generatie van socialisten tevergeefs heeft gewacht: die van het losweken van de konfessionele arbeiders van hun partijen, van het winnen van de katholieke arbeiders van het zuiden in de eerste plaats.

‘Geen Stuycken tussen de rails’ riepen omstreeks de meidag 1958 de spoorwegarbeiders van alle organisaties (modern, katholiek en protestants) bij hun protestdemonstratie in Den Haag. Het kan de algemene leus van de Nederlandse arbeidersbeweging worden.