De Nieuwe Stem. Jaargang 13

[p. 477]

Ex libris

Vrouwen nemen de tijd - het klinkt luchthartig. En het is nog des te speelser, door de dubbele betekenis van deze titel. De schrijver wil er zowel mee zeggen wat het op het eerste gehoor betekent, maar ook, op het tweede gehoor: zij nemen ons de tijd af. En dat krijgt dan weer de klank van een dankbaar verwijt, om al wat men immers zelf terugontvangt voor al die afleiding en verleiding waar de man de vrouw heimelijk of openlijk om vraagt. A. Viruly (De Bezige Bij, A'dam, 1958) heeft kennelijk plezier in deze dubbele bodem of liever dubbele deksel van zijn boek gehad. Titels hebben een dubbele functie trouwens, zij moeten de zin van een boek bevatten maar deze tegelijk voorlopig verbergen. Soms echter heeft de dubbele strekking van een titel nog een diepere zin. Zoals bij die verzenbundels van Engelman: Noodweer en van Herman van den Bergh: Kansen op een wrak. Zo ook hier. De schrijver tracht met de luchtige titel van zijn boek ook het in diepere zin dubbele karakter ervan aan te duiden. Behalve een spelende vorm van herinneringen schrijven in een lichte toon, die hem ogenschijnlijk zonder enige moeite het midden doet houden tussen een kleine roman in ikvorm en een op afstand van zichzelf gebrachte autobiografie, is het ook een poging om een probleem waar hij levenslang zwaar aan getild heeft, eindelijk zwevend te maken. Alweer in dubbele betekenis eigenlijk, en wel van zwaar eindelijk licht en van obsessie eindelijk tot oplossing. Het is een soort wanhoopspoging, maar die tot spel en wijsheid voert. Een poging eindelijk met het leven, of het bestaan, en met de wereld op minder gespannen voet te raken, zonder toch een handbreed prijs te geven van de ernst waar het mee begonnen was, van de grote vragen waar het om begonnen is en waar men niet uitkomt. Wat is, wat wil dit bestaan van mij? Teruggebracht tot de vraag, wat is de tijd? En wie is de vrouw? En wie ben ik die mijn tijd doorbreng tussen het ene en het andere raadsel? En - heeft het een mensenleven moeten duren om te ontdekken dat de ene niet de afleiding alleen is van de ander, dat de tijd die de vrouw kost en die de man in letterlijke en figuurlijke betekenis zo duur te staan komt, dat het in de weg lijkt te staan aan de oplossing van dat zwaarste levensprobleem waar hij zich het hoofd over breekt zoals Copernicus eenmaal over de ruimte, tenslotte juist ook de oplossing blijkt te zijn, de levensgrote, levensechte en levenswarme oplossing van dat kwellende abstracte maar onmetelijke en onontkoombaar reële probleem van de tijd; de vrouw het medium, misschien het enig medium tot het tijdeloze? Haar in verte dromende, onnavolgbare raadselogen wijzen ons de weg naar het niet meer enkel tijdelijke, naar het eeuwig ogenblik, en haar klare, daadwerkelijke blik roept ons, bijna terzelfdertijd vaak, tot de orde van het als wij te diep puzzelen of te zwaar tillen onherroepelijk, ja letterlijk onherroepelijk ontsnappende ogenblik. Zo wordt de strijd met dat onhandelbare en onontkoombare mensenbedenksel van de tijd beslecht. Het raadsel van de vrouw, het raadsel van de tijd, zij verenigen zich tot het levensraadsel. De evenwijdige lijnen ontmoeten elkaar in het oneindige,

[p. 478]

maar daar blijft het niet bij, ook die schijnbaar zo tegenstrijdige lijnen der twee raadsels die elkaar niet lijken te verdragen, deze kruisende lijnen blijken buiten de tijd eindelijk, en nu eindeloos, evenwijdig te lopen. Alleen ontsnapt ons deze ontdekking binnen de kleine tijd waarin wij gevangen blijven, altijd opnieuw. En de onthulling van die grote ontdekking over de tijd, die de jongen zich op een duintop in Zeeland, op Walcheren voorneemt in een boek eenmaal vast te leggen zoals Copernicus het eenmaal de ruimte deed, raakt levenslang uitgesteld en wijkt naar nooit bereikte, nooit bereikbare verten. Maar in al dat uitstel wint hij de ervaring, de eindelijke zekerheid dat er geen uitstel is, dat wat het uitstel aan ons beging, juist het leven zelf was. En dat de tijd, dat raadsel, altijd is, en het raadsel van de tijd daarmee opgeheven in het tijdeloze. Vroeger is niet minder dan later, en daarom is vroeger noch later er minder om. De blik naar de sterrenhemel wordt een eeuwig nu. De man wiens tijd is blijven stilstaan bij de laatste strijd in de wereldoorlog die niet de eerste wereldoorlog zou blijven, wordt een vermaning van het gelijktijdig veelvoud dat de tijd is, evenals het Zwitsers horloge, eens een verjaarsgeschenk aan de jongen, eindelijk stil blijft staan. Alles staat stil, alles gaat verder, niets staat vast. Vaststaat dat dit het aardigste boek over de tijd is dat ik ken.

A.D.

Als dank voor een rijk leven in het ambt en in de wetenschap is aan dr. F.K.H. Kossmann ter gelegenheid van zijn afscheid als bibliothecaris der gemeente Rotterdam door twintig vrienden en collega's een bundel aangeboden die de eenvoudige titel Opstellen (Nijhoff, Den Haag, 1958) draagt. Een rijke dank, want het is niet minder dan een rijk boek, de geëerde ten volle waardig. De bijdragen bewegen zich in onderwerp en bewerking op een hoog plan, en terwijl verscheidene ervan begrijpelijk op Rotterdamse cultuurhistorie betrekking hebben, is het geheel van zo algemeen belang dat het een uiting van Nederlandse geestesbloei mag heten. Het valt moeilijk voor bijzondere vermelding een keuze te maken uit de artikelen op het gebied der literatuurgeschiedenis, der Rotterdamse historie, der Noord- en Zuidnederlandse betrekkingen en der bibliografie, welke hier verenigd zijn, maar het ligt toch voor de hand dat bijzondere aandacht toekomt aan de bijdrage van zijn opvolger dr. C. Reedijk, wiens opstel bovendien in de lijn van de Rotterdamse traditie der Erasmus-studie is. Het is geboren uit een teleurstelling: een uitgave van Erasmus' Moria met daarin ingevoegd een van de alleroudste autografen van Erasmus' hand, ontging bij een belangrijke Parijse veiling in 1957, aan de stad Rotterdam en aan haar vermaarde collectie Erasmiana, omdat het een te kostbare aanschaffing bleek. Niet altijd zijn blijkbaar de geldmiddelen der Rotterdamse kooplieden, wier vooruitziende blik en ondernemingsgeest toch bekend is, even gereed beschikbaar, en ook hierin moet men wellicht een der gevallen van schade door de ‘bestedingsbeperking’ zien waarvan men zich een overzicht zou wensen. Dr. Reedijk heeft de teleurstelling schitterend overwonnen en gewroken in een model van handschrift- en boekgeschiedschrijving, en van bibliografisch spoorzoeken.

Voor in het geveilde exemplaar van de uitgave van 1676 der Moria,

[p. 479]

in 1511 voor het eerst verschenen, bevond zich een Latijns gedicht van 24 regels in het handschrift van Erasmus. Wanneer kon het daar in gekomen zijn? Het spoor van het boekje leidde terug tot de bibliotheek van Colbert, in de 18e eeuw, en nadien heeft het verschillende Engelse bezitters gehad, dat blijkt uit de inscripties en bezittersmerken binnenin. Maar het gedicht was er toen nog niet bij, wijzen de catalogi der bezitters uit. Maar tezamen worden ze genoemd in de catalogus der bibliotheek van de verzamelaar Arthur Meyer, die in 1925 werd geveild. Van deze is bekend dat hij gewoon was handschriften in verwante boeken te bevestigen, en het papieren scharnier waarmee het is ingelast, is niet oud.

Het gedicht was te voren niet algeheel onbekend, maar in dit boek werd eindelijk het origineel aangetroffen. Het was in 1925 in verminkte vorm gedrukt, en het is bij gebrek aan beter in die vorm door dr. Reedijk ook opgenomen in zijn uitgave van Erasmus' gedichten in 1956, maar omdat deze het handschrift niet had kunnen achterhalen, plaatste hij het in een aanhangsel bij de gedichten waarvan Erasmus' auteurschap niet geheel vaststond, gevolgd door een kortere vorm ervan bekend uit de verzameling van Erasmus' tijdgenoot Geldenhauer, in 1544 in Bazel uitgegeven. Maar nu was dan het origineel voor de dag gekomen, en ook kon de twijfel aan Erasmus' auteurschap thans worden opgeheven. Maar de vraag bleef, waar en wanneer Erasmus dit gedicht wel geschreven had. Het handelt over, ja is een fel schimpdicht tegen paus Julius II, de strijdlustige paus die ook de opdrachtgever van Michelangelo is geweest voor zijn amper begonnen grafmonument en van de grandioze plafondschildering der Sixtijnse kapel in Rome. De tekst wijst uit dat het tijdens het leven van de paus is geschreven, dus voor 1513, en het kan ook pas geschreven zijn nadat het conflict tussen de paus en koning Lodewijk XII was uitgebroken. Julius wordt er de grootste plaag van Frankrijk in genoemd. Dat moet na de zomer van 1510 zijn geweest. Waar kan Erasmus geweest zijn, toen hij dit schimpdicht schreef? Het staat op papier dat in de omgeving van Parijs vervaardigd moet zijn. Erasmus verbleef voor de uitgave van zijn Moria in het late voorjaar van 1511 in Parijs en keerde in de zomer in Engeland terug, waar hij een vorige maal ten huize van Thomas More had gelogeerd. Aantekeningen op de achterkant van het gedicht geven reden tot de veronderstelling, dat Erasmus het gevouwen blad, dat ongezegeld en onverzonden is gebleven, zelf aan Thomas More heeft ter hand gesteld.

Reeds het vernuft van het onderzoek en de nadere vaststelling van een eigen handschrift van Erasmus rechtvaardigen de minutieuze aandacht hieraan besteed, maar voortgezet onderzoek kan nog belangrijker resultaat beloven, want de identificering van dit blad van Erasmus' hand kan consequenties hebben voor verdere opheldering van de strijdvraag of Erasmus ook de auteur is van de fameuze dialoog Julius exclusus. Het handschrift van dit enkele schimpdicht van Erasmus is hierom en op zichzelf het onderzoek dubbel en dwars waard gebleken. En de teleurstelling over een voor Rotterdam verloren gegane autogram van Erasmus wordt dubbel en dwars vergoed door de grondige studie waartoe deze gebeurtenis aanleiding werd, evenals door het gunstig toeval dat het blad

[p. 480]

toch in Nederlands bezit kwam, nl. van dr. Frits Lugt voor het Institut Néerlandais in Parijs.

Het éne voorbeeld mag hier de kwaliteit der bijdragen in het algemeen vertegenwoordigen. Er ware overigens nog veel te zeggen met name in hetzelfde verband der humanistische studiën over verschillende bijdragen die de zo belangrijke component in de Nederlandse geestesgeschiedenis belichten van de principiële tolerantie en de vrijzinnigheid; met de andere vormen zij een samenklank die de scheidende nu voor de studie geheel vrijgekomen jubilaris haast als muziek, de naast en tot in de wetenschap door hem evenzeer geliefde, in de oren moet hebben geklonken.

A.D.

Studenten van haver tot gort. W. Gaade N.V., Delft 1957, 284 blz.

Dit boek is ontstaan dank zij het initiatief van de (12e) Lustrumcommissie Delftsche Studenten Bond. Het wordt ingeleid door de Delftse rector Bottema. Daarop volgen elf artikelen, drie daarvan (door dr. A.C.J. de Vrankrijker, dr. J.P. Kruyt en dr. W.A. 't Hart) zijn algemeen-historisch. De vijf volgende behandelen de Nederlandse situatie van nu (dr. H.J.C. Tendeloo, A. Doeve, J. van der Steen, W.P. Gerritsen en W.J. van der Bijl). De laatste drie tenslotte zijn weer van algemene, maar nu actuele strekking (dr. Sj. Groenman, dr. G.C. Heringa en dr. Fred. L. Polak).

Wie dit boek leest - en wie die zich voor het studentzijn in de ruimste zin interesseert, zal dat nalaten? - zal tot de slotsom komen, dat de opzet bijzonder gelukkig geweest is. Sommigen zullen het meeste profijt trekken van de middengroep, studies over: doel en betekenis ener studentenvereniging; de Nederlandse Studentenraad; Studententaal; de student en de Muzen; Student en Sport. Anderen zullen zich meer aangetrokken gevoelen tot het historische gedeelte waarmee de bundel opent: universiteit en student in het verleden; sociale omwenteling en het studentenleven; het studentzijn als apart maatschappelijk verschijnsel. Weer anderen tenslotte zich het liefst bezinnen op de actueel-beschouwelijke eind-trits: Plaats en taak van Universiteit en hogeschool; problemen van de student en van de studentenmaatschappij; wetenschap en techniek als cultuurfacetten. Geen van de elf opstellen evenwel is zonder belang en vele zelfs van groot belang voor een ieder - en hoevelen zijn dat er tegenwoordig niet? - die hetzij van dichtbij of van wat verder af met studenten van doen hebben.

J.R.