De Nieuwe Stem. Jaargang 13

[p. 453]

A.J. Cnoop Koopmans
Melle II

‘Hij, die opzettelijk enig geheim bekend maakt, hetwelk hij uit hoofde van zijn ambt of beroep verplicht is te bewaren, wordt gestraft met gevangenisstraf van ten hoogste zes maanden’ (artikel 272 W.v.S.).

Op velerlei gronden maak ik ernstig bezwaar tegen het artikel, dat in het januari-nummer door C. van Emde Boas, sexuoloog en psychiater te Amsterdam, over de kunstschilder en tekenaar Melle is geschreven. Deze bezwaren zijn van algemeen ethische aard, waardoor ze naar mijn mening voor een openbare bespreking in aanmerking komen. Bovendien is Melle een zo groot kunstenaar, dat onjuistheden en onvolledigheden over zijn persoon in het openbaar rechtgezet dienen te worden. Ter gelegenheid van Melle's 50ste verjaardag in mei jl. zijn in de dagbladpers en in een enkel periodiek beschouwingen over Melle's karakter en werk gegeven door kunstcritici, waaraan ik weinig kan toevoegen. Maar het thans door mij gewraakte artikel geeft een vertekening, die niet onweersproken de historie mag ingaan.

Wanneer men een psychiatrische analyse van iemands persoonlijkheid wil geven, dan moet men beschikken over veel nauwkeurig materiaal over en van de betrokkene; wanneer men volgens de psycho-analytische school het persoonlijkheidsbeeld wil gronden op de (sexueel gekleurde) ervaringen in de jeugd en de vroege jeugd, moet men over die tijd goed zijn ingelicht. Ten eerste blijkt de schrijver dat niet te zijn, maar ten tweede vermeldt hij toch wel zoveel, dat men zich afvraagt of publikatie in een niet-vaktijdschrift geen ongehoorde vrijpostigheid is tegenover de betrokkene en zijn familieleden, die nog in leven zijn. Dat Melle met de publikatieplannen op de hoogte was, of misschien zelfs wel toestemming hiertoe gaf, verandert daar niets aan; een arts hoort beter te weten, wat hij wel en niet mag bekendmaken. De katergevoelens, die Melle in dit geval thans over het artikel koestert, bewijzen trouwens wel voldoende, dat de schrijver te ver ging. Alleen al in de methode van bronverkrijging, die hij zelf aangeeft (‘het is moeilijk iets uit hem los te peuteren, dat op de vorming en op de innerlijke achtergronden van zijn werk enig licht kan werpen’, pag. 35) blijft de

[p. 454]

schrijver-psychiater uit menselijk en medisch oogpunt beneden de maat.

Maar het verzamelde materiaal is bovendien op essentiële punten onjuist en onvolledig. Om dit aan te tonen zou ik mij op mijn beurt in een gedetailleerde feitenvermelding moeten begeven, hetgeen ik niet wil. Verschillende van de levensomstandigheden, zoals die zijn vermeld, blijken niet waar te zijn; Melle, bij confrontatie, bevestigt ‘dat hij vaak wat zegt om van het gevraag af te zijn’. Hij vertelt gemakkelijk over zijn leven, zó gemakkelijk dat hij de ene keer, als het in zijn hoofd opkomt, heel andere feiten vermeldt, dan de volgende keer, en andere verzwijgt of wijzigt. Hij is, kan ik u zeggen, bijzonder nonchalant met de waarheid omtrent zichzelve!

De conclusie, dat ‘de mens Melle klinisch gezond is, maatschappelijk goed aangepast en sexueel normaal’, vereist meer voorbereiding en basis dan een enkel avondbezoekje aan Melle en zijn vrouw en een vrolijk gesprek over impotentie en huwelijksmoeilijkheden, waarbij de ‘toon van de spreker’ wonderwat verraadt (pag. 39). Men zou toch op zijn minst willen, dat de schrijver zich van Melle's medische staat op de hoogte stelde, quod non. Hoe past Melle's zeer gecompliceerde psychische struktuur hierin? Het is naar mijn mening bij grote persoonlijkheden nooit goed mogelijk iemand te karakteriseren als normaal zonder meer. Genuanceerder beschrijvingen zijn nodig en die mist men hier node.

Dilettantisch is de beschrijving van Melle's sociologische achtergrond: de term ‘rode eilanden’ voor Wittenburg en Kattenburg is verzonnen; de februaristaking werd niet vandaar uit geleid, ook niet met slaghamers en bijlen; zeventiende-eeuwse trapgeveltjes vindt men er niet. Bepaald lachwekkend is het om Melle te beschrijven als ‘kort, gedrongen en gespierd als een stier; het prototype van de dokwerker’ (pag. 33). Zie Melle aan, met zijn dunne armen, lage schouders en normaal-tengere postuur! De schrijver heeft zich wel parten laten spelen door zijn wens om Melle goed-proletarisch te funderen, in de onwaarachtige verrukking van de intellectueel over ‘die prachtige arbeidersklasse’, hetgeen niets met maatschappelijke strijdbaarheid, maar alles met romantisch dwepen te maken heeft.

Dan nog iets over de analyse van het werk. Allereerst was het juister geweest, als de schrijver zijn conclusies had beperkt tot het kleine deel van het werk, dat hem bekend is. De getrokken conclusies gaan in hun algemeenheid niet voor al het werk op. Zo zijn de tekeningen, de

[p. 455]

pastels en bijna alle schilderijen buiten beschouwing gebleven. Het is ook niet juist, dat Melle altijd dezelfde onderwerpen uitbeeldde en dezelfde grondmotieven gebruikte. Over Melle's werkmethode is de schrijver niet goed ingelicht: heel vaak heeft hij wel degelijk een in grote trekken vast omlijnd plan voor ogen. De methode van het ‘automatisch tekenen’ die de schrijver als regel veronderstelt, past hij bij zijn schilderijen bijv. niet algemeen toe, en daarmee valt de veronderstelling, dat analyse van een enkel werk voldoende is om het geheel te leren kennen.

Men kan in Melle's leven duidelijke perioden zien: tot het eind van de dertiger jaren maakt hij veel werk, dat op de politiek en de maatschappelijke toestanden is geïnspireerd; na de oorlog maakt hij nog enkele tekeningen voor ‘De Vlam’, maar dan houdt dit geheel op. Zijn eerste schilderijen komen in 1936 en zijn in die eerste jaren vooral geïnspireerd op de individuele mens in nood en wanhoop. Er is een lange periode in Melle's werk, waarin de afbeelding van genitalia een ondergeschikte rol speelt; Melle was niet meer dan een ander kind sexueel gepreoccupeerd. De sexuele motieven komen pas later naar voren, vooral in de oorlog en in de na-oorlogse jaren tot nu toe, en in het begin vooral in zijn tekeningen en aquarellen. De fijne landschaps- en plantentekeningen, die Melle naast dit alles steeds heeft gemaakt, mogen niet als minder belangrijk of als oefenwerk gezien worden, zoals de schrijver stelt. Zij zijn onverbrekelijk met zijn hele werk verbonden en de elementen ervan komen in alle werkstukken voor. De lijst van grondmotieven moet noodzakelijk worden uitgebreid met tenminste de volgende onderwerpen: het water, de vissen, bos, plantjes en bloemen, eieren, schelpen, doden, gordijnen, kinderen, huizen.

Ik ben bang, dat de schrijver bij zijn analyse van één litho en één schilderij zich te veel heeft laten leiden door de behoefte om sexuele motieven terug te voeren tot de grondpatronen, die volgens de Freudiaanse leer in elk kind aanwezig zijn. Inderdaad zal men aldus in elk mens de momenten van castratieangst, moederbinding en infantiele fantasieën kunnen terugvinden. Het is een klein kunstje voor ieder, die een beetje kennis heeft van de moderne kinderpsychologie, om deze motieven aan te tonen. En vanzelfsprekend zal men een groep studenten-leerlingen, die in deze gedachtengang worden opgeleid en getraind, er toe kunnen krijgen om rond het bureau van hun leermeester ‘spontaan’ de gevraagde interpretaties te geven. Over het werk van

[p. 456]

de kunstenaar zegt dat verder nog niets. Als de schrijver dan op grond hiervan gaat zoeken naar de diepe bedoeling van bijv. het schilderij ‘Nieuwe Reguliersgracht’ komt hij op glad, breekbaar ijs. Hoe breekbaar kan ik aantonen door het volgende: stel u eens dat men de Reguliersgracht te Amsterdam in gedachten doortrekt (teneinde de ‘nieuwe’ te krijgen) niet in noordelijke richting zoals de schrijver doet, maar in zuidelijke richting, hetgeen normaal is, want pas dan komt men buiten de veste; dan wijst dit naar de plaats aan de Stadhouderskade, waar Melle jarenlang tot 1953 woonde. Handhaaft de schrijver nu nog zijn theorie over de rol van de man en de vrouw aan de rand der stad? Het gooit dan zijn andere theorie over Melle's privéleven omver!

Het spijt mij dus te moeten zeggen, dat de ontwikkelde gedachtengang wel een aardige uiteenzetting is van de moderne psychiatrische visie op de groei der sexualiteit in de mens, maar geen wezenlijk inzicht verschaft in Melle's persoon en werk. Daarvoor zijn de gebruikte gegevens te onvolledig en deels te onjuist, en is de gedachtengang te schematisch.

Het moet helaas bij deze negatieve constatering blijven. Voor een fundamentele analyse van iemands privéleven en diepste gevoelens acht ik een tijdschrift als dit niet de juiste plaats; en voor een kunstcritische beschouwing moge verwezen worden naar de publikaties van daartoe competente auteurs.