De Nieuwe Stem. Jaargang 13

[p. 448]

H.J. Pos
Overwinning 1945

Van de zomer zou, op 11 juli, prof. dr. H.J. Pos zestig jaar geworden zijn. Velen zullen dan ook juist dezer dagen deze beminnelijke persoonlijkheid herdenken en bij zijn indrukwekkend werk stilstaan. Zij allen zijn aan mevrouw M. Pos-Honig te Badefols s/Dordogne en aan de redactie van De Nieuwe Stem grote dank verschuldigd voor hun medewerking, een treffend specimen van Pos' heldere en bezielende welsprekendheid aan de vergetelheid te ontrukken. Onder de nagelaten papieren van deze denker bevindt zich namelijk de kernachtige toespraak die hij in mei 1950 ter gelegenheid onzer Bevrijding in het nationaal programma (Nieuwe Kerk te Delft) van de Nederlandsche Radio Unie heeft gehouden. Deze redevoering, die toen in ruime kring de aandacht trok, volgt hier. Men beluistert er de zorgen over onze toekomst, waaronder Pos in toenemende mate gebukt ging. Boven de partijstrijd uitrijzend, spreekt hij zijn zuiver menselijk, waarlijk nationaal woord.

De toespraak beperkt zich intussen niet geheel tot de Nederlandse zaak. Pos zag deze steeds als een deel van de zaak der Mensheid. Ook ditmaal getuigt hij hiervan en gewaagt nadrukkelijk van de algemene teleurstelling die ook in dit opzicht over de overwinning bestaat. Zijn wij die overwinning wel waard geweest, als wij de idealen die ons de kracht schonken haar te bevechten, nu niet meer hooghouden? De meer internationaal gerichte passage hieromtrent tegen het einde van de toespraak moet men trachten te beluisteren als een toehoorder in mei 1950. De wereldpolitieke situatie was toen buitengewoon ernstig geworden. Het conflict in Korea zou weliswaar pas een maand na de redevoering uitbreken, maar sinds januari rommelde het er vervaarlijk. In maart aanvaardde Nederland in principe Amerikaanse wapenleveranties en kwamen de eerste zendingen in het kader van de NATO-overeenkomst in Frankrijk aan. Tevergeefs riep op 2 mei, aan de vooravond van deze toespraak dus, het Internationale Rode Kruis tot uitbanning van het atoomwapen op... Ongetwijfeld brachten zulke gebeurtenissen de spreker ertoe, aan zijn aansporing tot eensgezindheid een zo universele strekking te verlenen. Deze verschaft juist aan zijn treffende woorden nog heden zulk een actualiteit.

In het archief van mevrouw Pos bevindt zich het stencil, door de

[p. 449]

Radio Unie van deze toespraak opgesteld. Dit stencil bestaat uit drie foliobladen die aan een kant bedrukt zijn, en is aan het slot gedagtekend: Hilversum, 24 april 1950. De spreker heeft de tekst van zijn redevoering echter op vele plaatsen aangevuld en soms ook bekort. De toevoegingen zijn goed leesbaar en duidelijk geplaatst, behalve een kanttekening vlak boven de eerste zin, die luidt: dank zij de krachtsinsp{anning}. Het middenstuk van de toespraak is echter geheel omgewerkt op een bijlage. Vergelijking der beide versies is zo boeiend, omdat men ziet, hoe de schrijver - waarschijnlijk kort voor het uitspreken van de rede - de hoofdgedachte nog weer scherper, principiëler zoekt te formuleren. Zozeer gaat deze vermaning tot eensgezinde vooruitstrevendheid hem ter harte.

Hieronder wordt de definitieve versie (B) van de toespraak afgedrukt. Het middelste gedeelte echter vindt men er zowel in de oorspronkelijke bewoordingen van het stencil (A) als in de eindredactie (B). Enkele kleine passages uit (A), die in B geschrapt werden, zijn ter plaatse tussen vierkante haken meegedeeld.

J.A.

Langzaam en zeker hebben wij de overwinning op een onmenselijke vijand zien komen. Dit was het, dat velen staande hield, die leden in kampen en gevangenissen of wegkwijnden van de honger: vanaf de zomer '44 bracht vrijwel iedere dag een hoopgevend bericht. De bevrijdende legers naderden elkaar in het land van de vijand zelf, die met de waanzin van de trots stand hield ten koste van ongetelde levens.

Eindelijk, eindelijk, in de late schemering van een avond in mei kwam het bericht van de capitulatie en dus van de overwinning. De loden druk van de terreur viel van ons af, wij ademden vrij, maar er was voor echte vreugde geen plaats: de gedachten aan zovelen, die waard geweest waren om deze dag te beleven, omdat hún dapperheid en hún toewijding hem hadden helpen tot stand komen, maar die als offer waren gevallen, aan zoveel anderen, die zonder spoor van recht waren weggehaald en omgebracht, het leed en de afmatting gaven aan de overwinning een weemoedig en vaal gezicht.

Maar het leven kon niet stilstaan, ook niet nadat de vreselijkste van alle oorlogen was beëindigd.

Er was ontzaggelijk veel te doen en er waren in de gemeenschappelijke nood in ons volk nieuwe denkbeelden gegroeid, die op de overwinning wachtten om zich te verwezenlijken.

[p. 450]

A

Wij, Nederlanders, die in onze welstand van vroeger uiteen hadden geleefd en veel achting hadden voor onszelf, maar weinig voor andere groepen, wij die geleerd hadden, dat de waarheid alleen bij de eigen partij is, het versplinterd volk, dat wij waren, we hervonden tegenover de belagers van onze vrijheid die eenheid, waarvan het wel scheen dat ze een leeg woord was geworden.

Die eenheid, die bereidheid tot luisteren is en doorbraak van bestaande scheidingen eist, was een realiteit geworden in de kampen, de gevangenissen en de verzetsgroepen en deze zagen in, hoeveel gekunstelds en eigenzinnigs er was in de bestaande onderscheidingen, hoe weinig daarbij het volk als geheel was gebaat.

En zij wilden de schotten afbreken, de in de nood ervaren eenheid bestendigen. Een golf van bezieling tilde hen omhoog naar een ideaal, waarvan de verwezenlijking enkel scheen te wachten op de bevrijding.

B

Vóór deze oorlog, in die periode van rustige ontwikkeling die meer dan een eeuw heeft geduurd, leefde ons volk in voorspoed, maar zonder eenheid. De geestelijke groepen bestonden ieder voor zich, ieder met de aanspraak, in beginsel de waarheid volledig te bezitten. Voor het besef van velen was de kloof onoverbrugbaar tussen hen die hun leven gronden op een openbaring en die in het verleden de richtsnoeren vinden voor hun handelen en hen die door een ideaal worden heenbewogen naar de toekomst en van de verwezenlijking daarvan een vernieuwing van het leven verwachten. Dit werd alles anders door de oorlog. Alle krachten werden nu gericht op één doel, op het behoud en op de herovering van de verloren vrijheid, maar alle groepen begrepen tegelijk, dat behoud zonder behoudzucht moest zijn, dat het leven, dat ze vroeger geleid hadden, toen die vrijheid nog niet in gevaar was, niet het volle en echte gebruik van die vrijheid was geweest en zo werd het streven algemeen om ze te heroveren, én er een nieuwe en betere inhoud aan te geven. Alle krachten in ons volksleven waren saamgebundeld én voorwaarts gericht. Niemand wilde herstel alleen, ieder voelde het verleden als een schuld, ieder dacht aan vernieuwing.

[p. 451]

Deze gemeenschappelijke bezieling, die schoner was dan de vreugde om de eindelijk gekomen bevrijding, is stukgebroken op de werkelijkheid. Zij, die er zich aan overgaven, dachten ten onrechte dat men de plooien kan wegstrijken uit een oud gelaat. Zij hebben in hun idealisme [A: drang tot vernieuwing] de zwaarte onderschat van de krachten van het verleden, die zij streefden te verwinnen. [A gaat verder: De gunstige conjunctuur ging voorbij en het land viel terug in de oude scheidingen.]

En zo is er bij velen teleurstelling over de hunkerend verwachte overwinning; internationaal, nationaal. Ook in persoonlijk opzicht is dat zo: de goede voornemens uit de jaren van druk zijn gebleken moeilijker te verwezenlijken dan toen werd gedacht. De strijd tegen de misdadige vijand moest vaak worden gevoerd met middelen even laag als de zijne en die vijand kon niet worden overmeesterd, zonder dat van het gif van zijn gewetenloosheid ook in ons iets achterbleef, zonder dat [A: veel materiële en] ook morele schade werd opgelopen.

En zo is de overwinning geen vast bezit voorgoed geworden, maar een geschenk, dat wij gevaar lopen te verspillen. De overwinning was moeilijk, de toewijding en het offer van ongeteld duizenden zijn er voor nodig geweest. Op ons, die haar hebben overleefd, rust de verantwoordelijkheid, in hun geest verder te gaan. Zij schonken het hoogste en zo hebben wij het beste te schenken. Het is goed, dat wij heden de overwinning herdenken.

Als historisch feit ligt ze achter ons, als geestelijk hoogtepunt boven ons, als een hoogtepunt waarvan wij zijn afgegleden, maar in zedelijk opzicht ligt ze voor ons, als een taak en als een richtsnoer, dat herinnert aan de hoge idealen, waartoe wij werden getild, toen de dodelijke bedreiging van de vrijheid van ons volk de scheidingen onbelangrijk maakte [in A volgt nog: die we in voorspoed voor wezenlijk hadden gehouden] toen alle krachten zonder voorbehoud gericht werden op de éne nationale zaak, die déél was van de zaak der mensheid.

Wij zijn ver af nu van de overwinning en ik vrees, dat dat niet zozeer in tijdelijk, als vooral in geestelijk opzicht zo is.

En toch, of liever: juist daarom laat ons dankbaar zijn voor de overwinning, laten we hén in ons hart dragen, die zich voor haar hebben gegeven en die haar niet hebben aanschouwd. Laten we onze bondgenoten van West en Oost blijven zien zoals we ze zagen in het uur van de overwinning, laten we terugleven in de geest, die ons toen heeft bezield.

[p. 452]

Men zegt wel, dat de overwinning reeds verloren is, en inderdaad, de schaduwen die over haar liggen zijn zwaar. Maar het zou vandaag geen herdenking zijn, indien we de mogelijkheden niet zagen, de onbenutte mogelijkheden, die voor ons nog liggen in het grote feit van de overwinning. En laten we bedenken, dat we die overwinning dagelijks kunnen vieren, dat we haar waard kunnen worden door de waarden te erkennen, te beamen, te verwezenlijken vooral, waarvan ons de onvergankelijke schoonheid [is in A: betekenis] duidelijk is geworden toen ons volk werd geschonden: vrijheid, eerbied, menselijkheid, gerechtigheid.