De Nieuwe Stem. Jaargang 13

[p. 383]

Ex-libris

Louis Hoyack, De weg maakt een cirkel. N. Kluwer, Deventer, 1956, 144 blz. - Dez., Heeft het leven een doel? Zelfde uitgever, 1957, 128 blz.

In onze tiende jaargang (1955) blz. 126 hebben we van deze eenzame, bijna eenzelvige, maar nochtans zo vruchtbare wijsgerige essayist, zijn ‘Philosophie der verveling’ aangekondigd. We herinneren er aan, omdat de beide hierboven genoemde essays als een nadere uitwerking van bepaalde facetten van het eerste bedoeld zijn, zozeer dat men de omtrekken meent te ontwaren van wat als een ‘systeem’ zou kunnen gelden, als het geheel strakker van lijn zou zijn dan het in feite is.

Gaat men als de schrijver uit van de grondgedachte dat de essentie van het leven (niet alleen dat van de mens of van de mensheid, maar ook dat van de Kosmos, waarvan het menselijke slechts een deel is) beweging is, denkt men, om het historisch te zeggen, in de lijn: Heraclitus-Hegel-Bergson, dan dringt zich onvermijdelijk ook de vraag naar de structuur dier beweging op. Het is deze vraag die de schrijver in zijn ‘De weg maakt een cirkel’ poogt te beantwoorden op een wijze die de titel reeds aangeeft. Wie ook maar enigermate thuis is in moderne geschiedfilosofische opvattingen omtrent de structuur van het historisch proces herkent hier de affiniteit met de receptie der oorspronkelijk Griekse ‘cyclische gedachte’, waarvan er sinds omstreeks 1900 meer voorbeelden zijn aan te wijzen. In mijn essay over het ‘conservatisme als historische categorie’ (Handelingen van het 24e Filologencongres, 1956, blz. 23) heb ik gemeend, deze gedachte te moeten zien als een poging, de gevreesde ongeremde verandering een vaste baan voor te schrijven, die haar uiteindelijk onschadelijk zou maken. Ook de filosofie van de schrijver valt, dunkt mij, onder deze ‘veroordeling’. Ook hij erkent de beweging, zozeer zelfs dat hij haar als essentie zelfs van het kosmisch proces beschouwt, maar vreest haar tegelijk en ontkent daarom een eventuele richting, want die heeft een cirkel niet.

Mutatis mutandis kan men hetzelfde van het tweede hier aangekondigde boekje zeggen. ‘Heeft het leven een doel?’ Antwoord: neen, geen ander althans dan zichzelf. Ook hier weer een ontkenning, omdat erkenning voor de schrijver tot een onoplosbaar probleem zou worden. Immers wie ontkent dat het leven een ander doel zou hebben dan zichzelf is daarmee ontslagen van de moeilijkheid, het leven een doel te geven.

Zo kort en eenvoudig mogelijk geformuleerd, luidt mijn bezwaar tegen 's schrijvers filosofie aldus: Desnoods accoord: de verveling is het primum agens der beweging. Maar kan deze, eenmaal op gang, dan nooit iets anders worden dan een substituut voor verveling? Desnoods accoord: de weg máákt een cirkel. Maar kan men die cirkel dan niet laten hoepelen? Dan is het niet meer de weg die de cirkel maakt, maar de cirkel die een weg maakt. Desnoods accoord: het leven hééft geen doel. Maar zorg dan dat gij het er een gééft.

Men vatte dit intussen niet zo op, dat wij met het bovenstaande hebben willen zeggen, dat de schrijver met zijn ‘Filosofie der verveling’ en haar uitwerking niets anders bereikt zou

[p. 384]

hebben, dan op zijn wijze zijn verveling te verdrijven. Dat kan óók waar zijn, móet, krachtens zijn eigen filosofie zelfs waar zijn. Maar zó eenvoudig ligt het nochtans niet. De problemen waarom het hier gaat, zijn zó moeilijk en tegelijk zó actueel, dat elke doordachte bijdrage van een ernstig en kundig mens welkom moet heten, ook al ware het slechts, dat hij die een andere zienswijze huldigt, daardoor de gelegenheid krijgt, zijn eigen mening tegen behartenswaardige kritiek in en met behulp van die kritiek te verstevigen.

J.R.

José Ortega y Gasset. Crises in leven en liefde, in kunst en historie. Vert. door dr. G.J. Geers. Leopolds Uitg. Mij., Den Haag, 1957.

Van Ortega y Gasset zijn bij dezelfde uitgever reeds vòor de laatste wereldoorlog in vertaling - van wijlen dr. Johan Brouwer - verschenen: ‘De opstand der horden’, en: ‘Bespiegelingen over leven en liefde’. Na de oorlog heeft dr. Geers de taak op zich genomen Ortega aan het Nederlandse publiek meer bekendheid te geven. Deze bundel is de derde die hij heeft samengesteld uit de geschriften van Ortega die in oktober 1955 is overleden.

Sommigen uit het filosofisch vak menen aan hun diep-ernstige wetenschap verplicht te zijn Ortega y Gasset niet hoger aan te slaan dan als een schrijver van geschriften van hoog journalistiek niveau. Dat behoeft nog geen ‘jalousie de métier’ te zijn. Ortega is inderdaad een schrijver die ook in de journalistiek geen slecht figuur slaat. Maar wat is daarmee gezegd ten nadele van een denker? Want dat is toch Ortega wel degelijk, een denker, en vooral een man die tot denken ranspoort, onvermoede uitzichten opent, naar alle kanten. Hij is steeds druk bezig, in alle rust overigens, zijn nadenken te richten op de meest verschillende objecten. Dat daardoor zijn denkwijze wat springerig aandoet, betekent nog niet dat er niet een eenheid op de achtergrond is; deze kan men zijn ratio-vitalisme noemen, het inzicht dat het intellect bestuurd wordt door de diepste levensbehoeften. Dit zal hem niet beletten of beter, zal hem ertoe aansporen met dit intellect zo diep mogelijk te boren in de levensverschijnselen, want de behoefte naar intellectuele klaarheid spreekt bijzonder sterk mee.

In deze bundel vindt de lezer een lang essay over: ‘De historische crisis en het leven’. Ortega geeft de historie een uitermate belangrijke plaats in de cultuur. Geschiedenis noemt hij een roemruchte oorlog tegen de dood, en een van de oorzaken der ernstige desoriëntering van de gemiddelde mens der laatste vier generaties zou volgens hem wel eens kunnen zijn dat hij niets weet van de geschiedenis. In zijn: ‘Proloog op een geschiedenis der wijsbegeerte’, verbaast hij zich erover dat de geschiedenissen der wijsbegeerte ons volkomen onkundig laten omtrent de wezenlijke rol welke de filosofie heeft gespeeld in de historische realiteit. Ortega y Gasset verdiept zich ook graag in het vraagstuk: kunst en filosofie, vermeit zich in Stendhal, ‘de aartsverteller voor de Allerhoogste’, of divageert over het probleem van het vertalen.

Achter al die verscheidenheid schuilt de denker die zich bewust is van het crisis-karakter der huidige samenleving en beschaving en daarom juist een filosoof is van en voor deze tijd.

O.N.