De Nieuwe Stem. Jaargang 13

[p. 362]

B. Stroman
In memoriam Norbert Loeser

7 februari 1906 - 5 mei 1958

Maar al te vaak wordt de figuur, die iemand met misleidende overtuigingskracht voorspeelt om zichzelf te camoufleren, voor een persoonlijkheid gehouden. Zulke schijngestalten vullen het panopticum van ons dagelijks leven met hun vermakelijk of irritant verschijnen en als zij uit het spektakel van rumoerige ijdelheden verdwijnen laten zij achter hetgeen zij waren: een luidruchtige afwezigheid. Er treden na hen zoveel nieuwe comedianten op, dat men hen die verdwenen niet mist, omdat zij worden bestendigd in hun loze opvolgers. Temidden van deze durende mode-show der geestlozen kan plotseling een mens van glansloze eenvoud de ban van opdringerige afwezigheden verbreken. Dan vergruizelt de schijn en de schittering blijkt bedrog. In het rumoer herkrijgt de stilte voor een ogenblik haar waarde. In de plaats van de begoochelde afwezigheid is de ongeveinsde aanwezigheid getreden. Het tumult gaat wel door, de schijn houdt stand, maar hun werkdadigheid reikt niet verder dan de stilte en de bestendige, zij het niet immer besefte, aanwezigheid gedogen. Van zulk een onverhoedse, onaangeraakte aanwezigheid was Norbert Loeser. Hij trad zijn medemensen onbevangen tegemoet met heel de onopvallenheid van zijn uiterlijk verschijnen en wie hem nimmer tevoren had begroet, kon verwonderd ervaren, dat deze eerste kennismaking gevangen werd in de sfeer van een weerzien. Deze mens had men altijd gekend zonder hem ooit ontmoet te hebben. Evengoed kon een eerste kennismaking met Norbert Loeser geen enkele herinnering laten, omdat geen herkennen mogelijk was. Men ontmoet slechts de mensen, die men kent, alle anderen zijn voorbijgangers, die ten hoogste per ongeluk hun bestaan langer dan hun opdoemen uit de menigte in stand houden.

Norbert Loeser ging onopgemerkt door de lawaaiige volte onzer dagen, maar zijn aanwezigheid kon niet verborgen blijven. Zijn afzijdigheid was geen afgeslotenheid, geen afwenden van de dingen onzer dagen. Loeser behoorde tot die uitgelezenen der mensen, die zijn geliefde wijsgeer Ortega y Gasset heeft getekend: ‘De uitgelezenen der mensen wachten kalm, zij blijven onverstoord verdiept in de vreugde van hun eigen arbeid en weten dat, zoals Mallarmé heeft gezegd, la

[p. 363]

foule, quand elle aura, en tous les sens de la fureur, exasperé sa médiocrité, sans jamais revenir à autre chose qu'à du néant central, hurlera vers le poète un appel. - Deze houding van de beste onder de mensen, die op de eerste aanblik gevolg van een hoogmoedige aard schijnt te zijn, komt integendeel voort uit het gevoel van nederigheid, waartoe de intellectuelen sinds kort weer gekomen zijn.’ (José Ortega y Gasset. Bespiegelingen over leven en liefde. Het wereldburgerschap en de hervorming van het scheppend verstand. Derde druk 1950 pag. 114.)

Zulk een schijnbaar hoogmoedige, zulk een waarlijk nederig mens was Norbert Loeser. Wie hem op grond van zijn publicaties - de fiere reeks van biografieën over componisten; zijn essays, van welke er ook in De Nieuwe Stem zijn verschenen; zijn recensies en beschouwingen, welke de laatste twee jaar van zijn leven in het Algemeen Handelsblad zijn gepubliceerd - voor een in afzijdigheid werkend individualist zou houden vergist zich. Weinigen zijn zo gretig, zo fel geïnteresseerd in de verschijnselen die hen omringen, als Loeser is geweest. Zijn gretigheid kon de indruk wekken van nieuwsgierigheid, maar altijd weer bleek het oprechte belangstelling te zijn tot in de futielste aangelegenheden toe. Belangstelling ook voor hetgeen anderen in zijn omgeving verrichtten; steunend zijn leeftijdgenoten, stimulerend, juist met de vooral zo menselijke belangstelling, hen die jonger waren. Hij stond open voor wie zijn vrienden waren, voor wie hij sympathie voelde en dat behoefden waarlijk geen gelijkgezinden te zijn. Met al zijn openheid was Loeser een gesloten mens. Tot hemzelf, tot zijn diepste wezen liet hij weinigen, misschien wel niemand toe. De horde heeft hem opzichzelf teruggedreven, zijn geestkracht heeft hem er voor behoed, dat verbittering zijn wezen dichtschroeide. Het fatale jaar 1933 dreef hem uit zijn geboorteland Duitsland, waar zijn carrière als musicus met grote beloften was begonnen. In Nederland vond hij een toevluchtsoord en toen daar de horde doordrong, heeft hij een schuilplaats gevonden in de plaats welker naam gruwelijk zal blijven herinneren aan de onmenselijk Germaanse terreur: Vught. Daar is hij ondergedoken geweest onder de rook van het kamp. Hij is blijven doorwerken aan wat van waarde is voor de mensheid, vlak naast een der onmenswaardigste plaatsen in Europa. Met onvoorstelbare werkkracht en een niet te vernietigen geloof in de menselijke waardigheid, de onbreekbare scheppingskracht van de mens, heeft hij gearbeid tot in zijn laatste dagen. Midden in het werk moest hij ophouden en toch heeft hij een voltooid stuk werk achtergelaten. Want die arbeid zal het getuigenis blijven

[p. 364]

van een sterkend geloof in een constante van de scheppende geest van de mens. Wie zou menen, dat Norbert Loeser geen begrip had voor de eigen tijd, dat zijn belangstelling niet verder reikte dan het impressionisme van Debussy, dat Ravel al over de grenzen van zijn ontvankelijkheid reikte, wordt misleid door een gezichtsbedrog. Voor zijn literaire smaak - zijn belezenheid was uitzonderlijk en zeer gevarieerd - was kenmerkend, dat zijn voorkeur, bij alle bewondering voor de eerstgenoemde, Rilke deed wijken voor Hugo von Hofmannsthal. In het werk van von Hofmannsthal moet voor Loeser het muzikale en het literaire op gelukkige wijze zijn saamgekomen, hij heeft er de verwerking van de Griekse tragedies en de Spaanse barok (Calderon) ontmoet als een streven naar eenheid bij het tasten naar nieuwe vormen en de weemoedige blijheid van de komedies, hun vermoeide fin de siècle afmosfeer heeft hij ironisch genoten.

Het werk van Loeser zou een constante kunnen blijken te zijn in een woelige, versplinterde tijd als de onze. Hij heeft het onaantastbare behoed voor miskenning, verguizing; het organische voor vernietiging door kunstmatige splitsing. Daarom stond hij menselijk en geestelijk open voor alles wat hem naderde en sloot hij zichzelf af voor wat de kern zou kunnen beschadigen. Hetgeen die kern aan scheppende kracht heeft voortgebracht is ons gebleven in velerlei schakering, een rijkdom van variaties op een eenvoudig thema, dat hij ononderbroken heeft gehoord. Daarom kon hij met onwrikbare stelligheid, met een koppige vooringenomenheid in het persoonlijk gesprek geen haarbreed wijken van zijn zelfbevochten inzicht. Dan kon zijn nadrukkelijke, geen tegenspraak duldende oordeel de indruk van halstarrigheid wekken. Maar in zijn geschriften - het duidelijkst wellicht in zijn recensies - blijkt, dat die ogenschijnlijke starheid de basis was voor een mildheid van oordeel, een breedheid van inzicht, welke zijn tot schriftuur gekristalliseerde gedachten kenmerken. In het gesprek kon Loeser op het onverdraagzame af polemiseren, in geschrifte heeft hij getuigd van hetgeen blijvend is in de werkzaamheid van de menselijke geest. En dat met een op onverwoestbare zekerheden steunende tolerantie.

De componist Loeser heeft veel en velerlei werk nagelaten. Dat was voor hem het wezenlijkst van zijn arbeid en hij heeft er niet of nauwelijks over gerept. Ligt in deze composities het geheim verborgen van hetgeen de schrijver Loeser te vermoeden geeft? De constante waarden van de menselijke geest in muzikale vormen gevat? Aan zijn baar heeft prof. Reeser te vermoeden gegeven, dat wij deze muziek nog niet

[p. 365]

kunnen verstaan, dat het mogelijk is, dat later tijden de waarde van deze klanken zullen herkennen. Het zeer weinige, dat mij van Loesers muziek heeft bereikt, laat de herinnering aan een besloten klankenwereld, onbereikbare melodieën, een ontoegankelijk gebied. Ontoegankelijk door het onvermogen van de luisteraar, door de onaanraakbaarheid van de kern.

Die onaanraakbaarheid bleek op een gezamenlijke reis naar Loesers geboortestad, het verwoeste Berlijn. Dat alles wat zijn jeugd had omringd in puin was vergaan, dat er pralende wolkenkrabbers waren verrezen op plaatsen waar hij verwacht kon hebben jeugdherinneringen weer te vinden, het leek hem niet te beroeren. Hij nam er kennis van. Maar toen hij niet ver buiten het centrum het gymnasium onbeschadigd weervond en het snoepwinkeltje waar hij als Primaner zich te goed had gedaan, brak er even onverhoeds een nerveuze, beschaamde vreugde door. Hij had temidden van puinhopen en imposante, maar willekeurige, nieuwe bouwsels een klein blijvend restant gevonden. Een restant, zoals hij het zocht en behoedde in het krakeel van alledag met een onverwoestbare geestkracht en een onaantastbaar geloof. Van dit geloof getuigt hij in de laatste alinea van het boek, dat weinige dagen voor hij is gestorven van de persen is gekomen: ‘Reeds Shakespeare zag, dat het menselijke leven gemaakt is uit dezelfde stof waaruit dromen worden geweven, en Calderon schreef een toneelstuk Het leven een droom. Ook de physicus, de scheikundige is een fantast, maar geen enkele droom kan eeuwig duren, en de technisch-wiskundige droom als kern en centrum van onze levenshouding is uitgedroomd. De Europeaan moet uit deze droom ontwaken, zich de ogen uitwrijven en ontdekken, dat hij, gevangen in de fantastische droomwereld der wetenschap en der abstracte berekening, vele andere dingen schromelijk heeft verwaarloosd. En deze ontdekking, die hem geen geringe schrik zal bezorgen en die hij als een hevige schok zal ervaren, zal ook meteen het verlangen in hem doen ontwaken om deze vergeten dingen met een nieuwe liefde te koesteren.’ (Norbert Loeser. De Opera. Haar wezen en haar ontwikkeling. 1958.) De droom van Norbert Loeser, die hij, geboren Duitser, in vlekkeloos, geïnspireerd Nederlands proza voor ons waarneembaar heeft gemaakt, is evenzeer uitgedroomd. Dankbaar aanvaarden wij de schier onuitputtelijke stof, die hij ons heeft gelaten om met open ogen verder te dromen.