De Nieuwe Stem. Jaargang 13

[p. 189]

Ex libris

Wilhelm Speyer, Het hof der bekoorlijke meisjes. Roman uit het jaar 1905. (Der Hof der schönen Mädchen, vert. door Hermien Manger.) H.P. Leopolds Uitg. mij N.V., Den Haag, 1957.

Over dit boek, een uit het Duits vertaalde roman, zou vermoedelijk niet in dit tijdschrift worden geschreven, indien er tien jaar geleden in De Nieuwe Stem geen bijzondere aandacht was geschonken aan het Duitse origineel. In de jaargang 1947, blz. 463 e.v., heeft Prof. Dr. J.H. Scholte namelijk een artikel gewijd aan dit boek, waaraan hij de titel gaf: ‘Tegen de achtergrond van Napoleon en Goethe’, met de ondertitel: ‘Een vergeten boek’. Men denke daarbij niet aan een lang geleden verschenen en in de vergetelheid geraakt boek. Het dateert van 1935 en is te Amsterdam bij Querido verschenen. Maar de rumoerige tijdsomstandigheden hadden dit boek onopgemerkt gelaten en wat Scholte wenste was niet anders dan een eerherstel van een boek dat bijna niemand kende en ook niet meer verkrijgbaar was.

Prof. Scholte heeft in zijn artikel opgemerkt, dat juist dit boek van Speyer in tegenstelling met diens andere boeken die aandacht wèl verdient. Terwijl de auteur met andere boeken voldoende faam en lezers had gevonden, had hij hier niet het geringste succes mee gehad. Dit boek nu zou Prof. Scholte een blijvende plaats in de literatuurgeschiedenis toewensen. Na zijn uitvoerig artikel heeft het geen zin er veel van te zeggen.

Alleen dit ter informatie dat het een historische roman is die speelt in een fictief Duits staatje in Midden-Duitsland in het jaar 1805, wanneer Napoleon in een gespannen verhouding staat tot Oostenrijk en Rusland, Pruisen weifelt, en in het staatje Reuthe de vraag moet worden beantwoord aan welke kant men zal staan of hoe men tussen een beslissing naar links of naar rechts door kan glippen. Tegen deze politieke achtergrond speelt zich aan en rond het hof het dagelijkse leven af, waarin bekoorlijke meisjes en vrouwen optreden. Maar, zoals Prof. Scholte opmerkt, ‘het is de politiek, die al deze mannen en vrouwen samenbindt tot een milieu, dat met ongewone kennis, scherpzinnigheid en formuleringskunst wordt geschilderd’. Dit boek, oordeelt Scholte, leent zich echter niet voorvertaling. Daarvoor is de dialoog te gepointeerd en moeten tal van raffinementen te loot gaan. Intussen is het nu vertaald en is de raad opgevolgd van Hendrik Willem van Loon, die zich na lezing van het boek naar zijn uitgever spoedde en zei: ‘Laat dit boek vertalen en geef het dan uit Ge zult er zeer vele mensen gelukkig mee maken.’

Ik heb de vertaling niet met het origineel kunnen vergelijken, maar kan alleen verzekeren, dat, als het boek in het Nederlands zou zijn geschreven, ik stellig niet de behoefte zou hebben gevoeld dit boek op zijn taalgebruik te kapittelen. Ik zou het alleen een opmerkelijke, ongewone en verrassend bekoorlijke aanwinst van onze romanliteratuur hebben gevonden.

O.N.

[p. 190]

Werner Kaegi, Jacob Burckhardt. Eine Biographie. Bd. III: Die Zeit der klassischen Werke. Mit 32 Tafeln. Basel - Stuttgart 1956. XXIV en 769 S.

In onze bespreking van het eerste deel dezer magistrale biografie (dit tijdschrift 1949, blz. 381-82) schreven we, dat haar auteur zich door zijn brede opzet voor een moeilijke keuze gesteld had: ‘Immers van tweeen èèn: of hij moet een werk leveren, dat aesthetisch niet bevredigen kan door zijn ongeproportioneerdheid of wel hij moet de grootste biografie schrijven, ooit aan een geleerde gewijd - met het pijnlijk risico van ongelezen te blijven.’

Kaegi heeft inmiddels gekozen. Met het derde deel, dat we hierbij aankondigen, is zij misschien reeds de grootste levensbeschrijving in haar genre en zij zal het zeker zijn als eens met het vierde en laatste deel het geheel voltooid zal wezen. De drie delen tezamen toch tellen reeds al-met-al een 2000 bladzijden, en al zal het vierde het kortst kunnen zijn, omdat de laatste drie decennia in dit lange en stille leven in menig opzicht de belangrijkste niet schijnen, beneden de 2500 bladzijden zal Kaegi's opus maximum toch wel niet blijven.

Of we intussen gelijk hadden, met onze opmerking dat deze keuze het risico meebracht van ongelezen te blijven, lijkt ons na de lectuur van dit derde deel de vraag nog. Wij voor ons althans getuigen bij deze graag dat wij ook dit derde, ja juist dit derde deel met onverflauwde belangstelling hebben doorgewerkt, alsmede dat wij hier daarvan waarlijk niet alleen verslag geven, omdat wij nu eenmaal deel I en deel II (dit tijdschrift 1951, blz. 606) óók hadden aangekondigd.

Die bizondere aandacht voor deel III is begrijpelijk genoeg. Het begint met 1846, als de nog geen 30-jarige Burckhardt in Italië vertoeft en de laatste levensdatum, er in vermeld, is een brief uit '63, waarin hij o.a. meedeelt dat zijn bruine haren nu grijs geworden zijn. Het behandelt dus de tijd van Burckhardt's klassieke werken: de ‘Constantijn’ van 1853, de ‘Cicerone’ van het jaar daarop en het beroemdste van alle, de ‘Cultuur der Renaissance in Italië’, van 1860. Ook de ‘Weltgeschichtliche Betrachtungen’ tenslotte komen er al in voor, zij het nog onder de bescheiden titel van ‘Einleitung in das Studium der Geschichte’ en als bescheiden begin op 40 kwarto-zijdjes in de vorm van een college, in 1851 voor negen toehoorders gegeven (blz. 369).

Geschiedenis van ontstaan en voortgang, voltooiïng en lotgevallen, en analyse van vorm, inhoud en betekenis van deze boeken bepalen in hoofdzaak het belang van dit deel. Met name het gedeelte dat de geschiedschrijver der Renaissance betreft (blz. 647-768), kan men als een boek binnen dit boek opvatten, mits men dit niet zó versta, dat het er los van zou staan. Kaegi's volmaakte beheersing van zijn onderwerp en zijn groot vormvermogen verbinden deze bladzijden toch innig met het geheel, van de vermelding bij de aanvang van deze beschouwing dat Burckhardt de eerste gedachte voor dit boek in '47 in Rome kreeg, tot aan het bericht over de Poolse vertaling ervan, die hem een halve eeuw later, bijna aan zijn sterfbed bereikte. Een jonge Poolse was de vertaalster en zij had bij de boeken een portret van zichzelf gedaan. ‘In mijn hoge en door een langdurige hartkwaal al zo verzwakte ouder-

[p. 191]

dom... begroet ik als een vriendelijk verfrissende verschijning de mooie fotografie, die u, mevrouw, wel zo vriendelijk geweest is, bij uw brief te voegen. Mijn al zo oud boek brengt mij nu geheel onverwacht in aanraking met de liefelijkste jeugd’ (blz. 768). Hoe groot moet de voldoening van de oude man over de eerste vertalingen niet geweest zijn, zowel over de eerste Italiaanse van 1876 (blz. 760), de Engelse van '78, als over de Hongaarse en die Poolse uit zijn laatste levensjaar. Temeer omdat hij het aanvankelijk gebrek aan succes wel niet zo spoedig vergeten geweest zal zijn: van de 750 exemplaren van de eerste druk waren er twee jaar na het verschijnen nog geen 200 verkocht (blz. 745).

Men krijgt de indruk, dat er na Kaegi's 120 forse bladzijden niets van belang meer te zeggen valt over het boek dat Burckhardt beroemd gemaakt heeft. Maar zó veelzijdiger is nog altijd het leven dan de kunst dat dit toch niet helemaal opgaat. Met een kleinigheid moge ik dit aantonen. Als Kaegi de aankondiging van de Engelse vertaling, die 20 (of 18?) oktober 1880 in de ‘New York Herald’ verscheen, bespreekt en prijst (blz. 766), vermeldt hij niet, dat deze afkomstig is van Henry of Brooks Adams. (Zie ‘La sociologie allemande’ door Albert Salomon in Gurvitch's ‘La sociologie au XXe siècle’ II, blz. 595). Misschien wist hij het niet, misschien ook zei die naam hem te weinig - de kloof tussen het op het continent gerichte Midden-Europa en het op de zee georiënteerde westen van ons werelddeel is ook wat de historie betreft nog altijd veel breder dan men denkt. Had hij er zich rekenschap van gegeven, een passage over de invloed van Burckhardt op die beide zo eigen Amerikaanse figuren en via hen op het diepere geestesleven van Amerika, zou hij vermoedelijk niet onder zich gehouden hebben, tenzij hij dit - en andere - bewijzen van Burckhardt's invloed opzettelijk tot zijn vierde deel heeft uitgesteld. Mocht dát zo zijn, - maar waarschijnlijk lijkt het niet (vgl. blz. 744, waar hij die taak immers afwijst) - dan bieden we de schrijver hierbij onze verontschuldiging aan voor wat dan terecht als ‘voorbarige kritiek’ moet worden bestempeld. Maar ook dan zelfs ware er over dit krantenartikel nog iets meer te zeggen geweest. De schrijver ervan waardeert Burckhardt als socioloog, lang voor Von Martin dat ook deed (vgl. blz. 732, waar Kaegi deze kwestie bespreekt).

Een tweede punt, waar Kaegi zeker niet op terug zal komen en dat hier, naar mijn mening, toch te kort is afgedaan, is de ontlening door Burckhardt van de formule ‘ontdekking van de wereld en van de mens’ aan Michelet, bij wie zij voorkomt in de inleiding tot het zevende deel van zijn ‘Histoire de France’ dat over de Renaissance handelt. Kaegi is eerlijk genoeg om te vermelden dat Burckhardt pas in de tweede druk, dus negen jaar later, de naam van zijn Franse collega noemt, maar ik kan het bepaald niet met hem eens zijn, als hij deze zaak bagatelliseert door te zeggen dat het bij die ontlening toch maar om een ‘lege huls’ ging (blz. 685): ‘formule-clé’ zou juister geweest zijn! Is deze zaak op zichzelf dus al belangrijk, zij wordt nog des te belangrijker omdat wij er een aanwijzing in zien, dat Kaegi dreigt in de fout van zoveel, overigens voortreffelijke biografen te vervallen: n.l. kritiekloos tegenover zijn held te

[p. 192]

staan. Hij duide het ons daarom niet ten kwade, wanneer we hem hier verwijzen naar wat wij over dat gevaar in ons boekje over ‘De Biografie’ schreven (blz. 144-5 van de Nederlandse uitgave, blz. 111-2 van de Duitse).

De rijke inhoud is met de vier verhandelingen over deze vier boeken overigens geenszins uitgeput. Er is nog de Italiaanse reis van '46, het Berlijnse verblijf, de weerklank die het revolutiejaar '48 bij Burckhardt vond, de tijd in Zürich, de Ciceronereis, weer in Italië, van '53-'54 en de hernieuwde vestiging in Bazel, dat hij nadien niet meer verlaten zou. En we voelen de omstandigheid, dat wij in deze bespreking niet meer kunnen doen dan dit alles opsommen als een, hoezeer ook verschoonbare, toch pijnlijke onbehoorlijkheid tegenover de schrijver, die de beste jaren van zijn leven aan het verzamelen van de grootse monument heeft gewijd. Wij troosten ons met de gedachte, dat hij weten zal dat de moeite aan een boek besteed, haar beloning uiteindelijk in zichzelf moet vinden. Daarmee is niet in tegenspraak dat hij zich ook verheugen kan in de gedachte dat hij al schrijvend en deze Burckhardt-wereld overdenkend ook anderen een wereld ter overdenking geboden heeft.

Eén dier overdenkingen slechts wil ik, ten bewijze daarvan, hier uiten. Uit de tijd dat ik als student de bekende ‘Geschichte der neueren Historiographie’ van Fueter - ook al uit Bazel - bestudeerde, viel mij het eerste zinnetje op, waarmee deze zijn verhandeling van Burckhardt begint: ‘Burckhardt. war noch mehr dilettante als Renan’ (die in dat boek onmiddellijk aan Burckhardt vooraf gaat (Fueter, blz. 598). Het is mij altijd bijgebleven en heeft mij in moeilijke ogenblikken, toen ook mij dat verwijt trof, zelfs wel getroost. Door Kaegi's biografie weten we nu niet alleen dat dit verwijt evenals dat met ‘geus’ of ‘katheder-socialist’ en zoveel meer gegaan is, onder omstandigheden ook als een ere-titel kan worden opgevat - dat is het belangrijkste niet. Maar we weten nu ook dat dit ‘verwijt’ van dilettantisme als een inadequate omschrijving kan gelden van die innige verbondenheid van geschiedenis-als-feit met de geschiedenis-als-wetenschap, een verbinding van waaruit die laatste leeft, wil zij althans waarlijk leven. Zo was het ook bij Burckhardt. En schuilt daarin niet de oplossing van het op het eerste gezicht zo raadselachtige feit dat, terwijl de ‘echte geleerden’ uit Burckhardt's tijd nu meestal vergeten zijn, wij nu nog - straks honderd jaar na dato - niet alleen de werken van deze ‘dilettant’ nog lezen, maar ook, en zelfs met graagte, de beschrijving van zijn leven, al is zij nog zo lang?

J.R.