De Nieuwe Stem. Jaargang 13

[p. 182]

A.A. Prins
Repliek

Het zou niet op mijn weg gelegen hebben de Redactie van ‘De Nieuwe Stem’ nogmaals om plaatsruimte te vragen. In het Onderschrift van Professor Kamerbeek bij mijn artikel ‘Klassieke Opvoeding in Gevaar?’ (Nieuwe Stem, februari 1958) wordt echter een probleem gesteld dat een wijder strekking heeft, en hierover zou ik gaarne een enkele opmerking maken. Professor Kamerbeek zegt daar: ‘De enige weg, die tot begrip van grote schrijvers en denkers kan voeren (voor de dichters geldt dit a fortiori) is de oorspronkelijke tekst zelf’, en in het slot stelt hij mij zijnerzijds de gewetensvraag hoe ik het mogelijk acht ‘dat een filoloog, die niet behoorlijk Grieks kent, waarlijk doordringt in Milton, Shelley of Browning?’.

Op deze vragen wil ik gaarne nader ingaan. Indien een denker of schrijver werkelijk groot is, is dit zo omdat zijn gedachten een universele waarde bezitten, die onafhankelijk is van de taal waarin zij zijn uitgedrukt. Ik weet natuurlijk wel dat de taal mede bepalend is voor het denken, maar het is toch ook weer niet zo dat het aan een bepaalde taal gebonden is. De gedachten zijn vatbaar voor uitdrukking in een ander uitdrukkingsmiddel. Vandaar dat een goede vertaling wel degelijk in staat is deze adequaat weer te geven. Ik besef dat de vertaling direct problemen van interpretatie meebrengt, maar die problemen liggen in het oorspronkelijk, en kunnen door de vertaler worden toegelicht. De vraag is nu of iemand, die het Gymnasium alpha verlaat, voldoende Grieks kent om in staat te zijn een Griekse tekst kritisch te beoordelen. Ik betwijfel dat: ook hij zal zich hierbij moeten verlaten op de vakkundig geschoolde filologen, die het waarschijnlijk ook niet allen onderling eens zullen zijn. Hij is dus evenzeer afhankelijk van de interpretatoren als degeen die een vertaling leest. Ik geloof dat de geest en strekking van een wijsgeer (b.v. van Plato) in een goede vertaling evenzeer tot zijn recht komt, en voor velen zelfs beter, daar zij niet met het extra-probleem van de taalmoeilijkheid hebben te worstelen. Voor dichters bestaat natuurlijk een geheel ander probleem. Maar ook hier kan men de vraag stellen: hoeveel oud-gymnasiasten zijn later in staat de Griekse tragedies in het oorspronkelijk te lezen?

Indien Professor Kamerbeek gelijk had, dan zou het werkelijk begrip van, laat ons zeggen de Bergrede, slechts toegankelijk zijn voor hen die de Griekse tekst kunnen lezen. Dit nu lijkt mij niet houdbaar.

[p. 183]

Of, om een modern voorbeeld te nemen, het werkelijk begrip van Marx en Engels zou de Russen en Chinezen verborgen blijven, tenzij zij het Duits kunnen lezen? Ook dit lijkt mij aanvechtbaar.

Wat nu de tweede vraag aangaat, of het mogelijk is dat een filoloog, die niet behoorlijk Grieks kent, waarlijk kan doordringen in Milton, Shelley of Browning, het is natuurlijk de vraag of deze dichters voor filologen schreven of voor een wijder publiek. Het antwoord lijkt mij niet twijfelachtig. Evenmin twijfelachtig lijkt het mij dat onder die niet-filologen er velen zijn, die dit werk beter begrijpen dan vele filologen. Anders zou het ook niet de betekenis hebben die het heeft, en de schrijvers niet de plaats die zij hebben verworven. Als men het standpunt van Professor Kamerbeek konsekwent doorvoert, dient men trouwens niet bij het Grieks te blijven staan. De gehele Europese literatuur is doordrenkt van Bijbelse gegevens. Men diende dan tevens het Oude Testament in het Hebreeuws te kunnen lezen. En voor het begrijpen van een auteur als Chaucer zou kennis van Oudfrans en Italiaans onmisbaar zijn, voor Fielding zou men de Don Quichot in het Spaans moeten kunnen lezen, en zo zou men door kunnen gaan. Ik ontken niet dat kennis van al die talen veel zou helpen bij het oplossen van allerlei detailproblemen, maar het lijkt mij onhoudbaar te stellen dat zij onmisbaar zou zijn voor het begrijpen van de genoemde auteurs. Ware dat het geval, dan hadden die auteurs eigenlijk hun doel niet bereikt, en hadden zij als scheppend kunstenaar niet de hoogte bereikt waarop zij staan. Hun boodschap is van veel wijder strekking dan dat zij alleen voor filologen werkelijk te verstaan zou zijn. Het is trouwens ook zeer de vraag of men niet eerder als mens dan als filoloog waarlijk doordringt tot deze werken en ik wil hier een woord citeren van Edmund Gosse, geschreven naar aanleiding van Gray's Elegy in a Country Churchyard: ‘Encrusted as it is with layers upon layers of eulogy, bibliography, and criticism, we have but to scrape these away to find the immortal poem beneath as fresh, as meladious, as inspiring as ever.’ Hoe dikwijls toch komt het niet voor dat deze ‘layers upon layers’ het waarlijk doordringen eerder bemoeilijken dan vergemakkelijken? En was niet Keats, zonder een woord Grieks te kennen, beter dan wie ook in staat de Griekse geest aan te voelen en in zijn werk tot uitdrukking te brengen?

Ik moet dus bekennen dat ik in deze beide kwesties een andere mening ben toegedaan dan Collega Kamerbeek.