De Nieuwe Stem. Jaargang 13

[p. 54]

J.B. Charles
Reisverhalen.

De hedendaagse wereld lijkt een mobile van Calder dat aan twee punten hangt; die twee punten zouden Duitsland en Israël kunnen zijn. Zodra ik het bedacht heb zie ik dat dit beeld fout is. Het mobile mag door sidderend in de lucht te staan de indruk wekken het hachelijkst denkbare evenwicht te zijn, maar die indruk is bedriegelijk. Het mobile zal eeuwig op de zelfde manier blijven sidderen, de wereld niet. Die houdt niet op met te veranderen en wentelt van schijnevenwicht in schijnevenwicht.

Er is dus geen mobiel evenwicht. Er zijn wel twee punten, waar men naar kijken kan om waar te nemen wat de problemen zijn van de mensen van deze tijd en die men in het oog kan houden als men wil volgen whenever the party is getting rough, om een uitdrukking van mijn Amerikaanse vriend te gebruiken. Duitsland en Israël. Jeruzalem en Berlijn.

In Berlijn is nog te komen. Mijn vader, die Berlijn van vóór Hitler kende, zei altijd dat het een machtig mooie stad was. Anderen onderwezen mij, dat Berlijn protserig zou zijn. Ik geloofde die anderen. Op het ogenblik weet ik dat ik daar ongelijk in had. Aan het hedendaagse Berlijn, gemutileerd, half weggeblazen en verbrand, deels alweer in nieuwe vormen verrezen, kan men zien dat het een boeiende stad geweest moet zijn. Zeer zeker voor iemand die, zoals ik, meer houdt van Londen dan van Parijs.

Ik heb de stad leren kennen in de winter 1955-1956 en in de zomer van 1957. In september 1955 ontmoette ik in Genève een professor aan de universiteit in de westelijke zone van Berlijn. Wij spraken al gauw over Duitsland en de Duitsers. Zij kunnen het niet laten erover te beginnen en ik kan het niet laten erop in te gaan. Ik moest in Berlijn komen, zei hij. Van daar uit had men een beter gezicht op Oost dan van Bonn uit. Ook een beter gezicht op de Westrepubliek, dan vanuit Bonn. Ik kon bij hem logeren zolang als ik maar wilde. Wij zouden het wel eens allemaal uitpraten. Ik zei: ik kom, maar ik dacht er pas weer aan op een avond in november daarna, die ik in Amsterdam doorbracht met W. en G.

‘Ga je nog wat doen in de kerstvakantie?’ vroeg W.

‘Ja,’ zei ik, ‘ik ga naar Berlijn.’ Toen stond het dus vast.

[p. 55]

‘Berlijn,’ zeiden ze allebei, ‘dat moeten wij ook nog es zien. Wij komen je halen.’ ‘Goed, waar spreken we af?’

Een journalist, die de stad kende, noemde het Roxy-hotel aan de Kurfürstendamm. Akkoord, op 12 januari, 's avonds om zeven uur precies in de bar van dat Roxy-hotel aan de Kurfürstendamm. Wij schudden handen en de avond ging verder.

Ik schreef professor H. om hem mijn komst aan te kondigen en kocht een kaartje derde klas enkele reis Berlijn voor goed zestig gulden. De dag voordat ik wegging kreeg ik antwoord van H., dat hij zich moest laten opereren en dat hij mij dus helaas niet ontvangen kon. Ik had tenslotte nòg een adres in Berlijn: het Roxy-hotel, en ik ging dus op reis. Van te voren stuurde ik nog even een herinnering aan onze afspraak naar W. en G., zonder ze de kans te geven mij nog te antwoorden en erop terug te komen.

De trein is een afschuwelijk vervoermiddel in een tijd waarin men óók vliegen kan, maar hij is goedkoop en staat een mens die een land binnenreist toe, aan dat land en zijn bewoners wat te wennen en ze enigszins te leren kennen. Ik wil elke kilometer Duitsland kunnen waarnemen.

De andere reizigers zijn drie vrouwen en een kind. De oudste vrouw blijkt op mijn besproken plaats te zitten. Omdat er nog ruimte genoeg over is, verzoek ik haar van plaats te wisselen. Als de coupé vol zal lopen, zal ik haar er moeilijker af krijgen, en de reis duurt ruim een half etmaal.

Tegenover mij zit een blonde vrouw op haar samengevouwen benen. Haar schoenen staan leeg voor haar op de grond. Zij laat nylontenen onder haar zeer grove tweedrok uitkijken. Zij lijkt sprekend op mevrouw B., ik had het dus aangenamer kunnen treffen. Ze is hoogblond, wat op zichzelf mooi kan zijn, maar niet bij een varkensvleesblond gezicht. Ik kijk voorzichtig en zie volle lippen, die bij een zwak lachende stand aan de mondhoeken heel eventjes naar beneden wijzen, alsof ze er alles van begrijpt en ermee spot. Wanneer ik langer en vaker kijk, blijkt dat die ‘zwak lachende stand’ permanent is. Waarschijnlijk is dit begrijpende geglimlach het slimme masker van domheid. Ze heeft bolle ogen. Het is een Engelse vrouw. De manier waarop zij op haar benen zit, dit gezicht, het geheel, maken, dat men Engeland een paar punten lager aanslaat in de notering voor vrouwen.

De jonge moeder waar wij ons nu voorzichtig naar wenden is een

[p. 56]

pop. Geen dure pop, een middenstandspop. Anders dan de varkensblonde glimlachster is zij typisch Engels, met haar roze wangen en donkerblonde haar. Het roze van Engelse complexions is rozer dan dat van onze vrouwen. De rest, vooral ook het licht kijvige Engels waarmee ze het kind terechtwijst, is uitgesproken Britisch. Zij bevalt mij niet, maar anders dan bij de blonde heb ik hier vaag het gevoel dat ikzelf een groot gedeelte van de schuld daarvan op mij moet nemen.

De derde is dus de oude vrouw die op mijn plaats zat. Ze gaat er telkens weer even zitten als ik een perron op ga of een half uur in de gang heen en weer loop - het is om haar gesprek met de varkensblonde vis à vis voort te zetten. En, denk ik, ook om mij te verwijten, dat ik er op sta op mijn eigen gehuurde plaats te zitten. Deze zin is wat gecompliceerd geworden, met dat staan en zitten, maar ik laat hem staan. Zij zou de moeder van de beide anderen kunnen zijn, deze vrouw, maar ze lijkt in vele opzichten twee klassen sterker. Ook zij heeft de schoenen uitgedaan: stevige schoenen. Sterke ronde kuiten in grove kousen. Zij is een boerin uit Norfolk, op reis naar haar zoon, die dient op een vliegveld bij Hannover, zo verneem ik in de loop van de ochtend, terwijl wij door Westfalen daveren. Die jongen heeft haar geld gestuurd om te komen. Daar zal hij nog van opkijken, de snotaap: hij krijgt straks alles terug. Zij kon het zèlf betalen! De anderen knikken haar lachend toe. De blonde met haar permanente glimlach. De blonde blijkt trouwens geen Engelse te zijn, maar een Duitse, die in 1945 als secretaresse is meegenomen naar Londen, zegt ze, en daar tot nu toe gewerkt heeft op een militair bureau. Nu alles weer wat bij het oude lijkt te zijn heeft ze Londen opgezegd en zal ze weer werk zoeken in Hamburg. Het vaderland is toch altijd nog het vaderland. De bruine blijkt een half uur later waarachtig óók een Duitse te zijn! Ze is getrouwd met een Britse soldaat en door hem mee naar huis genomen. Alleen de boerin blijft Engels.

Dit geeft mij een bijzondere voldoening: hier sta ik op de Kurfürstendamm. Een overvloed van licht, prachtige etalages, overdadige luxe. Ik vermoed, dat hier achter wel weer hele plekken kaal liggen. Enkele zijstraten die ik een eindje probeer brengen je namelijk al na vijftig, zeventig meter in het volstrekte duister. Waarom voldoening? Omdat ik mij zo verstandig vind. Het geld dat aan acht onnutte boeken of zeven flessen drank zou zijn weggesmeten, twee keer dertig gulden, brengt iemand van Nederland in Berlijn. En Berlijn moet men toch eens zien, zeker het hedendaagse Berlijn.

[p. 57]

Het regent op de Kurfürstendamm. Niet te erg, maar zonder het een ogenblikje te vergeten. Het plaveisel glimt zwart op. Ik ben nu aan het andere einde, hier is het donkerder. Daar staat een duistere kolos, nee het zijn twee kolossen die ik verderop in de nevelnacht zie opduiken. Ik kom wat dichterbij, behoedzaam voor de taxi's die ook hier af en aan spurten. In het licht van de taxi's zie ik dat het twee brokstukken zijn van wat waarschijnlijk een kerk geweest is. Ik steek voorzichtig helemaal over. Een bord. Ja, een kerk, weer iets van die keizer. Hier ging de man dus zondagsmorgens naar de kerk. Zijn we klaar om te gaan? Pepermunten, een goudmark voor de armen, een halve goudmark voor de kerk, een briefje voor de extra collecte bij de deur? Dan de zondagse piekhelm opgezet en ter kerke, Hohenzollern. Tussen de kanselier en de generaal in. Dringen in het kerkvolk hoeft niet, ze wijken vanzelf voor je uit. Waar ga je aan denken als de preek vervelend is en lang duurt? Aan een mooie historische veldslag om na te doen, zou ik raden. Neem het trasumeense meer vanmorgen weer es. Heb je er overigens aan gedacht je kerkboek bij je te steken, Wilhelm? Dan zou je de altijd op snee vastplakkende bladzijden weer eens los kunnen maken, dat is ook wel een bevredigend werk.

Ik laat deze keizer die er niet meer is in zijn kerk die er niet meer is. Twee lelijke steenklompen in de blote regennacht, dat is wat er overgebleven is van gedroomde veldslagen. Of, als men wil, wat gedroomde veldslagen hebben overgelaten van een Godshuis. Een Godshuis? Kan dat nou echt een Godshuis geweest zijn, zo'n kerk van zo'n keizer? Nee, dat kan niet.

Alles in het hotel is westers. De behaaglijke warmte staat vol met kraaknieuwe lichte berkenhouten meubeltjes. Het linnen is beschamend nieuw en zindelijk, het licht, de waterkranen gehoorzamen volmaakt, heet en koud, de zelfbedieningslift zoemt op en neer als een precisie-instrument.

Het personeel dat ik leer kennen bestaat vooral uit een receptiedame, zeer chic gekleed in een jurk van zichtbaar kraaknieuwe stof, die op een vreemde manier om haar heupen gesloten zit. De portier is op en top een heer, de twee chasseurs zijn kwieke, ijdele lummels met het verzorgde uiterlijk van jeugdige heren uit een C. & A.-advertentie. Laat uw zoon àlles worden, maar geen chasseur. Bij een bar zie ik later de eigenaar. Hij is gekleed zoals bij ons de directeur van een bijkantoor van een grote bank in een kleine stad. Hij let opvallend onopvallend

[p. 58]

op het bestellen en inschenken en staat bereid om desgevraagd bij de drank conversatie te leveren.

De prijs is zo, dat ik hier onmogelijk blijven kan. Als ik straks na twee nachten en één hele dag vertrek zal mijn rekening al ruim 50 mark belopen. Bovendien blinkt het hier van de verveling.

Ik ben eerst de avondregen weer eens ingegaan en de andere kant van de Kurfürstendamm opgescharreld. Er lopen een paar hoeren. Ze zien er weinig professioneel uit, wel aardig.

Een jongen duikt uit de regen op en geeft mij een blad. Ik heb het al aangenomen. Ik neem alles aan vanavond. Mijn voeten ga ik voelen. Het is half elf en ik was om 6.22 vanochtend op de trein. Maar de regen is balsem voor een gezicht, dat de neiging heeft te gaan gloeien van vermoeidheid en slaap. Daar is die jongen weer even terug.

‘Bent U van West-Berlijn?’

‘Nee.’

‘Waar dan vandaan, als ik vragen mag?’

‘Van Holland.’

Ik had Nederland moeten zeggen, maar het ontkwam me.

‘Dan wil ik U waarschuwen. Lees dit ding of lees het niet, maar doe het uit uw zak als U nog es naar Oost-Berlijn gaat. Het zou U 25 jaar Siberië kunnen kosten.’

De jongen heeft verse beschadigingen aan zijn linker wenkbrauw en aan zijn kin. Niet mee naar Oost nemen, dringt hij nog eens aan, het is anti-Pieck en héél erg... het komt U op 25 jaar te staan, zo: - en hij maakt met een vuile duimnagel een gebaar van keel afsnijden, waarbij hij een geluid laat horen van grchrr - het geluid dat ontstaat als men het mes door een verse snoekenbuik trekt. Grchrrt.

‘Hoe zit het nou,’ vraag ik de jongen. ‘Ik wil graag zeker weten wat ik krijg: òf de doodstraf òf 25 jaar Siberië? Of bedoel je beide? Dan het eerst Siberië neem ik aan, anders zou ik mij tekort gedaan voelen.’ Hij gaat er niet op in.

‘Ach,’ zegt hij, ‘wij worden thuis gesteund. Mijn moeder en wij, de kinderen. Daarom loop ik hiermee. Mijn vader is dood. Wij hebben vanavond gevochten, mijn moeder en ik. Mag ik U een verzoek doen?’

‘Wat dan?’

‘Geef mij wat geld om een worstje te eten.’

Ik zoek in mijn portemonnaie. Verrek, een tweemarkstuk is het kleinste dat ik heb. Hier dan. Van mijn begroting komt niets terecht als dit zo doorgaat. Weg is de jongen met de krantjes.

[p. 59]

Een paar dagen later zit ik in Oost in een restaurant aan de Unter den Linden en wacht op ossetong met rijst, wat mij een goed maal lijkt en niet zo zwaar.

Het is vol. Mijn tafeltje staat in de hoek maar het wordt toch ontdekt door een oudachtige kleine man die goed rondzoekt.

‘Stoor ik U niet?’

‘Nee, zeker niet, neemt U plaats.’

Ik haal deze papieren waarop ik schrijf naar mij toe. Hij bestelt zuurkool en een glas Bockbier, maar ‘ein bischen angewärmt’. Die uitdrukking verrast mij. Als ons eten gebracht wordt zie ik wat hij bedoeld heeft. Ach, dat heb ik nog nooit eerder gezien! Een verwarmingselement van de grootte van een reageerbuisje wordt op de rand in zijn glas gehangen. Hij kan het eruit nemen als zijn bier genoeg voorverwarmd is. Ik zie hem telkens even aan de glaswand voelen hoe de temperatuur hem toelijkt. Hij ziet mij kijken en trekt borstelige wenkbrauwen op. Een verweerd gezicht van klein formaat, op een hals die aanzienlijk langer dan één zomer van zon geweten heeft; een roodbruine gekrakeleerde hals.

Ik zeg: ‘Dat heb ik nog nooit eerder gezien.’

‘Nee?’ vraagt de kleine man, en hij slaat meteen aan het doceren. ‘Kijk eens, de Duitsers hebben statistisch de meeste maag- en twaalfvingerige darmzweren. Dat komt door het drinken van koud bier. Dan komen de Amerikanen: ijswater en coca cola. De Slavische volken staan op de lijst veel lager: hete thee. Overigens misschien ook, omdat een beetje alcohol geen kwaad kan.’ Geen medeplichtige glimlach. Hij is ernstig.

‘Ik heb er ook last van gehad en iedereen zei dat alcohol zo verkeerd was.’

‘Nee, niet de alcohol. Het zijn de koude dranken die kwaad doen. Vooral ons, mannen. Het gaat niet alleen om de magen, ook om de prostaat. U weet dat wij een prostaat hebben?’

Beide keren dat hij het woord noemt buigt hij een paar centimeter voorover, over de tafel, waarbij hij zich een heel klein eindje van zijn zetel oplicht om met de duim in de richting van het bedoelde onderdeel te wijzen.

De aansluiting is tot stand gekomen. In de nu volgende drie kwartieren eten wij samen en vertelt de man mij van prostaatoperaties. In het opereren zijn de Duitsers heel bekwaam, zegt hij. Zij hebben niet alleen veel ziekten, maar ze kunnen er ook goed aan opereren. Een

[p. 60]

conscientieus volk dus. Hij vertelt mij uitvoerig van operaties door twee blaaswanden heen, wat een kunststuk schijnt te zijn, maar hij heeft er toch niet veel mee op. Een andere weg, die hij wel uitlegt maar die ik niet kan volgen, is veel beter.

Hier schiet mij iets te binnen wat ik even noteren moet en ik grijp in mijn zijzak, waar altijd wel papier zit. Er komt een pamflet voor de dag, dat daar niet thuis hoort, maar dat ik bij nader bekijken herken. Mijn maat kijkt mee.

‘Dit papier kan iemand 25 jaar Siberië kosten, of gehrrrt’ zeg ik glimlachend tegen mijn tafelgenoot. Daarbij teken ik met de duimnagel een lijn langs mijn hals.

‘Was haben Sie?’

‘Niets, niets, vertelt u vooral verder.’

‘Hoe oud bent u? Vierenveertig?’

‘Vijfenveertig. Mijn compliment!’

‘En u hebt een maagzweer? Dan zou ik mij laten opereren. Dat kan nog makkelijk. Ik zeg dit tegen u, maar als u een Rus was of een Bulgaar, dan zou ik zeggen: nee. Een slaapkuur van drie weken. In de ijskast. Hebt u daar ooit van gehoord?’

Ik zeg van nee, maar wat maakt het voor verschil wat mijn nationaliteit is? Ik ben geen Duitser trouwens, zeg ik.

‘Dat heb ik allang gehoord. Men geneest ook zweren in maag en twaalfvingerige darm met helse steen, wist u dat?’

Het interesseert hem helemaal niet, waar ik dan wèl vandaan kom.

‘Hoe kunnen ze er bij komen met helse steen?’

En hij probeert alweer het mij uit te leggen. Hij is een leven lang arts geweest, in Polen en Bulgarije, en hij betreurt het dat hij er mee op moest houden om zijn leeftijd. Maar als je niet meer werkt, dan ben je praktisch al dood en het leven is veel te goed, zegt hij. Daarom doet hij nu rustig werk aan de Universiteitsbibliotheek hier; hij leest voor de medische afdeling wat er in het Bulgaars, Pools en Russisch verschijnt en schrijft de nodige uittreksels. Zo blijft hij op de hoogte, hij heeft wat te doen en ze betalen ervoor.

Ik bekijk het vriendelijke mannetje van opzij. Hij heeft een bordeaux-rood-geruit hemd aan van wollige stof, zonder das; zijn colbert is ver van nieuw. Hij heeft zeer verzorgde handen en een intelligent gezicht. Ik kijk ernaar, zolang dat kan zonder dat men onbeschoft wordt.

(Wordt vervolgd)