De Nieuwe Stem. Jaargang 12

[p. 543]

Exlibris

Dr. Kraemer, Kerk en Humanisme, 1956, Boekencentrum N.V., 's-Gravenhage (Kerk en wereld reeks nr. 1).

De eerste druk van dit boekje dateert al van 1945, van voordat het Humanistisch Verbond was opgericht, waarmee het humanisme een nieuwe actualiteit verkreeg en practisch een nieuw begrip werd. De nieuwe actualiteit heeft de schrijver aanleiding gegeven tot een tweede aanmerkelijk uitgebreide druk, waarin aan het Humanistisch Verbond veel aandacht wordt besteed.

Voor Dr. Kraemer bestaat er een principiële tegenstelling tussen christendom en humanisme; het laatste is een poging van een eigen karakter om de buiten- en binnenwereld van de mens te begrijpen, te beleven en met het gevoel te ondergaan. Dit humanisme staat geheel buiten het geloof aan een persoonlijk God waar de begrippen genade en openbaring uit voortvloeien.

De tegenstelling moet vooral historisch begrepen worden. In de huidige situatie moet men elkaar met nieuwe en opener ogen bezien, maar niet op een a priori vijandige afstand, zegt Kraemer. Vijandschap ontstaat, wanneer op buiten het geloof staande zaken als macht enz. de nadruk valt Kerk en humanisme hebben een ge meenschappelijke taak, de mens en zijn waarde te verdedigen, al lopen de mensopvattingen sterk uiteen.

Het humanisme ziet voorbij aan de onherstelbare breuk tussen mens en God, zegt Kraemer en vandaar, dat hij verzoeningen tussen humanisme en christendom op de wijze waarop katholieken als Rüssell en Maritain ze hebben geconstrueerd, van zijn radicaal-godsdienstig standpunt uit vierkant afwijst. Terecht, naar mij voorkomt.

Er is nog een aspect aan de relatie kerk en humanisme, waar Dr. Kraemer, die de oosterse godsdiensten en culturen uit jarenlange ervaring kent, nog heel kort de aandacht op vestigt. Maar mij lijkt wat hij hier schrijft over de gigantische ontmoeting die volgens hem op til is tussen humanisme en kerk en waarvan nog maar weinig christenen en humanisten een idee hebben, van bijzonder gewicht. Hij bedoelt de werkelijke ontmoeting met de Oosterse godsdiensten en culturen op eigen Westers erf. Hij schrijft: ‘Uit plaatsgebrek poneren wij vierkant de stelling, dat de dragende kern van deze grote godsdiensten - de Islam neemt een eigen plaats in - grandiose manifestaties van humanisme zijn, zo grandioos en consequent dat ons westers humanisme in al zijn vormen er een dwerg bij is.’

Hiermee is dus tevens gezegd, dat het christendom niet op één lijn gesteld mag worden met de andere grote godsdiensten, die dan in tegenstelling met die éne geopenbaarde godsdienst, niet anders zijn dan grootse religieuze humanistische scheppingen. Feitelijk wordt hiermee aan het christendom een zeer nadrukkelijk uitgesproken uitzonderingspositie gegeven. Als wij dit zien tegen de historische achtergrond van de ontwikkeling van het christendom van totaal heersende godsdienst in de westerse wereld tot een steeds meer aan aanhang verliezende typische westerse godsdienst - ondanks zijn apostolische drang om alle mensenkinderen te omvatten -, dan lijkt de toekomst van het christendom eerder in de rich-

[p. 544]

ting te gaan van een westerse secte dan van een wereldomvattende godsdienst.

Het laatste staat enigszins los van de hoofdinhoud van het boekje, dat ik niet anders dan prijzen kan als een helder en eerlijk betoog en een kloeke uitdaging aan het humanisme tot een gesprek.

O.N.

Winston S. Churchill, A history of the english-speaking peoples. Vol. I The Birth of Britain. Cassell and Cy. Ltd. London, 1956. 416 pp.

De grote energie van Churchill heeft, toen hij vóór 1939 tijdelijk van het actieve politieke toneel verdwenen scheen, een andere uitlaat gezocht en o.a. dit werk, dat in vier delen zal verschijnen, is daarvan het resultaat. Pas de jaren na het schrijven van zijn oorlogsmémoires en van zijn laatste premierschap gaven hem de gelegenheid het geheel nu persklaar te maken.

Op grond van dit eerste deel - er is inmiddels ook een tweede deel, over de periode 1485-1688, verschenen - kan men reeds zeggen dat het een monument zal worden van de Engelse geschiedschrijving. Een monument van, laat ons zeggen, het ‘ouderwetse’ soort. Een aantal vakhistorici hielpen de auteur om ook de nieuwe resultaten van het historisch onderzoek erin verwerkt te krijgen. De grote kracht van het boek ligt echter niet in dit wetenschappelijk verantwoord-zijn maar in het episch karakter. Vooral de brede beschrijvingen van veldslagen en de treffende karakteristieken van koningen en helden boeien ongemeen. De traditionele anecdotiek wordt in ere gehouden, van het brood dat Alfred de Grote liet aanbranden af tot aan de soldaat toe die bij de brandstapel van Jeanne d'Arc zou hebben geroepen ‘We are lost, we have burnt a saint’. En het geheel wordt gedragen door een oprecht nationaal pathos, waardoor menig Engelssprekend lezer zich gestreeld zal gevoelen.

Bij het lezen van zulk een werk komt ook een gevoel van weemoed op. Hoe zeldzaam is juist zulk een episch geschiedverhaal geworden! Want is het eigenlijk nog in deze vorm geheel verantwoord? Is er niet af te dingen op de te zelfverzekerde toon, waar misschien meer voorzichtigheid of twijfel op hun plaats zouden zijn geweest? Is de anecdotiek niet in de grond van de zaak te apocrief geworden? Maar misschien weegt het zwaarst, dat deze vormgeving een meer en meer ontoelaatbaar verlies aan tekening van de algemene gecompliceerde ontwikkeling op b.v. sociaal-economisch of institutioneel gebied met zich meebrengt.

Ongetwijfeld zal dit werk voor de gemiddelde Engelsman of Amerikaan jaren achtereen het standaardwerk van ‘zijn’ geschiedenis blijven. De eenheid van visie, de vastheid van traditie, de innerlijke nationale kracht en de vaart van een retorisch-gestileerde pen maken dit werk tot een goed specimen van pakkende popularisering van de geschiedenis. Wie dan nog hiertegenover iets van critiek mompelt lijkt een kniesoor.

Dr. I. Schöffer.