De Nieuwe Stem. Jaargang 12

[p. 386]

P. Valkenburgh
Prof. van den Bergh van Eysinga herdacht

Prof. dr. G.A. van den Bergh van Eysinga is niet meer. Zijn onverwachte heengaan heeft velen, voor wie hij een vriend en leermeester betekende, met weemoed vervuld.

Wel had hij reeds de leeftijd der zeer sterken overschreden. Doch, ondanks zijn ouderdom toonde hij een nimmer aflatende werklust en was hij vol goede voornemens. Nog niet lang geleden had hij, bij het beëindigen van z'n colleges, van ons zijn Utrechtse leerlingen, afscheid genomen; de cursus enigszins bekortend om een lange tijd ongestoord te kunnen arbeiden aan de taak die hem om velerlei redenen boeide: het schrijven van een biografie van Bruno Bauer.

Gedurende verscheidene jaren heb ik het voorrecht genoten zijn maandagmiddagcolleges aan de Utrechtse Universiteit te mogen volgen. Des morgens vertoefde hij in de Universiteitsbibliotheek; des middags gaf hij twee uur college. Het eerste uur besteedde hij aan het onderwerp dat hij gedurende die cursus aan de orde had gesteld; het tweede uur was gewijd aan Capita Selecta uit de godsdienstwetenschap en de filosofie.

Nog zie ik hem voor mij, hoor ik zijn hoge stem waarmee hij op rustige, ja ietwat plechtige wijze zijn colleges voordroeg.

Op klare wijze stelde hij de problemen, overwoog de verschillende mogelijkheden die door anderen ter oplossing waren aangeboden, gaf citaten en bewijsplaatsen en bood tenslotte z'n eigen oplossing of interpretatie ter overdenking aan. En wanneer ik dan nu, nogmaals de aantekeningen dáár gemaakt, doorblader, dan kom ik opnieuw onder de indruk van de veelzijdige begaafdheid van deze mens, en ik kan maar één woord vinden om hem te karakteriseren. Een woord met een enigszins ouderwetse en voorname klank: geleerde. Want dat was hij. Een geleerde die een uitzonderlijke kennis paarde aan een scherp kritisch vermogen en een diep wijsgerig inzicht.

Men heeft Van den Bergh van Eysinga meer dan eens het verwijt gemaakt, dat zijn werk een ondermijnende invloed zou uitoefenen op het christelijke geloofsbezit. Hij heeft deze aantijging immer van de hand gewezen.

Inderdaad moet een geloof dat z'n waarheden op historische gebeurtenissen meent te kunnen baseren, op straffe van ondergang onver-

[p. 387]

draagzaam zijn jegens iedere wetenschappelijke poging die gebeurtenissen op hun juistheid en houdbaarheid te toetsen.

Dit laatste is het doel van de Radicale Kritiek. ‘De historische verklaring wil een verschijnsel leren kennen in samenhang met wat eraan vooraf ging en er omheen stond. In de godsdienstwetenschap gaat het om feiten, die men voorzichtig en stelselmatig onderzoekt.’

Als wetenschappelijk onderzoeker mag men het Chhristendom niet met andere maatstaven meten dan waarmee men ieder ander willekeurig geschiedkundig verschijnsel beschouwt. Het gaat erom dit Christendom te begrijpen als voortzetting van wat reeds als ‘vòòrchristelijk Christendom’ aanwezig was, en tevens als nieuwe, vormgevende kracht in de Grieks-Hellenistische kultuur.

De Gnosis, de Mysteriëndiensten, de Stoïsche filosofie, de Paulus-brieven, het Logos-evangelie, Marcion, Philo, Alexandrijnse mystiek, al deze onderwerpen vormden evenzovele aanknopingspunten voor prof. Van den Bergh om zijn inzichten te ontvouwen. Dat hij daarbij tot een negatief resultaat kwam wat de historiciteit van oud-christelijke verhalen betreft, wat doet dat er toe? ‘Het gaat er niet om of Christus heeft bestaan of niet. Het feitelijke gebeuren is niet het hoogste.’ Zo kon hij met Kant zeggen: ‘De geestelijke volwassenheid brengt mee dat de mens aan de leiband van de historie is ontgroeid.’ ‘Het historische van de godsdienst dient tot illustratie en niet tot demonstratie van het geloof.’ Of met Lessing: ‘Geschiedkundige waarheden zijn nimmer bewijs voor redelijke waarheden. De eeuwigheid mag niet worden opgehangen aan het spinrag van een historisch feit.’

Geloof aan gebeurtenissen is geen religie. ‘Het historische maakt niet zalig’ (Fichte).

Van den Bergh van Eysinga liet niet na op het symbolische karakter van de religieuze waarheid te wijzen. Het christelijke geloof, de evangeliegeschiedenis is geen geschiedenis, doch is gehistoriseerd. De inschakeling van de Christusfiguur in de wereld heeft gemaakt dat de religieuze symboliek geen abstractie bleef, maar concreet werd.

‘Met dogmatische en pedagogische bedoelingen heeft de Kerk de hemelse mens van de Gnosis als een historische persoon geschilderd. Gemoedsbehoeften van een brede schare bevredigt men niet met louter bespiegeling; de propaganda heeft een aanschouwelijk verhaal voor het volk nodig gemaakt.’

‘Deze historisering is door de Radicale Kritiek aangetast en verworpen. Symbool en ideële zin keren terug.’

Hier vinden wij de overgang van Van den Bergh van Eysinga's

[p. 388]

zuiver wetenschapelijke onderzoekingen naar zijn wijsgerige interpretatie van het Christendom en zijn op Hegel georiënteerde godsdienstfilosofie.

In een samenhangend geheel van colleges over Hegels Logica, Inleiding tot de wijsbegeerte, Het speculatieve godsbegrip, Godsdienst en Philosofie, heeft hij ook hiervan rekenschap gegeven.

‘Door het denken wordt de godsdienst verlicht tot begrip. Het is de godsdienstfilosofie erom te doen de waarheid te leren kennen die zich in de godsdienst openbaart.’

‘Vaak wordt de wijsbegeerte als gevaarlijk gezien voor de godsdienst, en voor vele gelovigen schijnt de arbeid van het denken heiligschennis.’

Maar zonder een wijsgerige doordenking van de godsdienst blijft men slechts bij ‘bepaalde aandoeningen als ware religie’ staan.

De filosofie hoede zich er echter voor stichtelijk te willen zijn. Dit woord uit Hegels Phänomenologie des Geistes, zouden we boven Van den Bergh van Eysinga's godsdienst-wijsgerig werk kunnen plaatsen.

Kritisch besef, historisch inzicht en wijsgerig begrip: de vereniging van deze drie vermogens vormt de grootheid van prof. Van den Bergh van Eysinga.

Ik wil deze korte herdenking besluiten met een woord waarmee hij zijn laatste cursus vorig jaar te Utrecht begon: ‘De onbevooroordeeldheid is het kenmerk van de wetenschappelijke onderzoeker. Een vooroordeel prijsgeven wanneer het onhoudbaar blijkt, daarin alleen ligt het kenmerk van ware wetenschap.’

Den Haag, 30-5-'57.