De Nieuwe Stem. Jaargang 12

[p. 312]

Annie Romein-Verschoor
Psychologie en historie

Naar aanleiding van: Metabletica door dr J.H. v.d. Berg. G.F. Callenbach N.V. Nijkerk. 1956.

Het meest opvallende aan dit boek zijn zijn tegenstellingen om niet te zeggen zijn tegenstrijdigheden. Op zich zelf een menselijk en daarom niet onaantrekkelijk verschijnsel, maar toch niet zonder bezwaar voor de lezer. Dat begint al bij de verhouding van inhoud en titel. De lezer, die zich zou kunnen verheugen op een psychologisch geschrift, waarin nu eens niet zo veel mogelijk vreemde woorden worden gebruikt, begint met op een titel te stuiten, die hij zonder een behoorlijke kennis van het Grieks en eigenlijk ook nog van de inhoud van het boek niet doorzien kan. Dit verwijt raakt meer de uitgever dan de schrijver. Een uitgever moet zo nodig een auteur duidelijk maken, dat een titel desnoods wel een raadsel, maar geen blinde vlek mag zijn.

Andere tegenstelling: Tegenover dit lofwaardig streven naar een verstaanbaar woordgebruik en een uitgesproken waardering voor een verzorgde stijl (‘grote historici zijn grote stylisten’, zegt de schrijver terecht) staat nog al eens een verwarrende onklaarheid in de formulering. Ik neem het risico mijn eigen onwetendheid te kijk te zetten door te verklaren, dat ik herhaaldelijk een vraagteken in de kantlijn geschilderd heb. En zelfs waar de schrijver zich op het klassieke ‘als je begrijpt wat ik bedoel’ kan beroepen, moeten we iets overwinnen om voorbij een zin te lezen als: ‘of is de test in de eerste plaats een concreet blijk van de taak of het conglomeraat van taken achter haar, waarvan het tegemoetsnellend karakter bestaat in gelijk maken, gelijk maken aan de taak?’

Zoals men bij een beschouwing van prof. v.d. Berg's boek kan blijven haken aan zijn tegenstellingen, zo kan men het aan zijn pertinente uitspraken, die ons soms het hart verwarmen en soms de haren te bergen doen rijzen, maar die in ieder geval van een zekere oorspronkelijkheid kunnen getuigen. Het is het soort boek dat tot lezen met een potlood in de hand uitdaagt. Maar wij willen daar niet langer bij stil blijven staan, omdat wij menen, dat een auteur die een nieuw thema aan de orde wil stellen, van de recensent allereerst mag verwachten, dat hij niet naar details afdwaalt, maar dat hoofdthema tot zijn recht doet komen.

[p. 313]

Dat thema is, blijkens de titel de ‘Metabletica of Leer der Veranderingen, beginselen van een historische psychologie’. ‘De veronderstelling dat de mens onveranderlijk is, beheerst de gehele psychologie’, luidt de eerste zin van zijn ‘Woord vooraf’. M.a.w. de schrijver gaat op verkenning uit in het voor de explorator onvoorstelbaar rijke gebied, dat tussen psychologie en geschiedenis ligt, en wel van de psychologie uit. Hij volgt daarbij de grillige zigzaglijn van de verkenner, die zich telkens door een ander spoor laat meelokken, zodat het wel haast onmogelijk is zijn route in enkele lijnen uit te stippelen. Maar wie hem volgt wordt langs een reeks van boeiende problemen gevoerd, die vaak op oorspronkelijke wijze belicht worden. Op die tocht zal de historicus telkens weer geneigd zijn twee punten onder de aandacht van zijn gids te brengen. 1e. dat van uit het terrein der geschiedenis al heel wat tochten in dat niemandsland ondernomen waren, omdat de geschiedschrijver, de goede althans, de wisselingen in de menselijke psychologie niet konden ontgaan en 2e. dat een systematische studie van dat tussenterrein naast psychologische scholing en aanleg historische feeling en een zeer grote historische kennis vraagt.

Ik ben me ervan bewust, dat ik daarmee een exorbitant hoge eis stel. Maar die moet, althans principiëel gesteld worden. Niet uit wat de Duitsers Fachdünkel plegen te noemen, maar wel om de al te dilettantische wijze, waarop hier met de geschiedenis wordt omgesprongen. Geen redelijk mens zal er de schrijver een verwijt van maken, wanneer een boek, dat een nieuw en zo ambitieus onderwerp aanpakt, niet meer dan een eerste verkenning geeft. Ten overvloede wijst hij zelf in zijn inleidend hoofdstuk op het onvermijdelijk ‘onevenwichtig’ en ‘hypothetisch’ karakter van zijn werk. Maar de hypothese is geen passepartout voor de onkunde of al te toevallige kennis. In een paragraafje over de documentatie staat letterlijk: ‘Ik ben er van doordrongen, dat de documentatie op vele plaatsen te kort schiet. Mevrouw M.E. Heijboer - Barbas gaf zich de moeite in de literatuur de bewijsplaatsen op te zoeken van de niet gradueel, maar essentieel andere aard van het kind in vroeger tijden’ (curivering van mij. - A.R.V.).

Inderdaad is tegelijk met het boek van prof. Van den Berg en bij dezelfde uitgever een boekje verschenen van mevrouw Heijboer, dat minder op grond van de literatuur (de Nederlandse wel te verstaan) dan van een aantal monografiën enige documentatie biedt voor de stelling, dat in vroeger eeuwen het kind anders reageerde en anders gezien werd dan thans (wat voor de historicus geen onthulling is).

In zijn eigen boek citeert de schrijver ook een aantal niet-Neder-

[p. 314]

landse auteurs met treffende voorbeelden voor zijn stelling: het kind was anders en werd anders behandeld. Treffend, maar alweer: voor de historicus niet nieuw. Erger is, dat die uitspraken nu en dan, zoals die van Montaigne op blz. 25 en van Locke op blz. 26 verkeerd geïnterpreteerd worden door een tekort aan begrip van het historisch milieu, waarin ze thuis horen.

Even weinig historisch verantwoord is de passage over de mode op blz. 153, de ingrijpende conclusies, die verbonden worden aan de verbijsterende mededeling, dat er vóór de Romantiek geen sprookjes waren (blz. 86) of de gratuite bewering op blz. 197, dat de neurotici in de 19de eeuw ontstonden. Zo iets kan m.i. alleen beweerd worden door de psycholoog, die alle beschikbare gegevens over tientallen ‘bijzondere’ historische figuren - ik denk, om maar een paar willekeurige voorbeelden te noemen, aan Erasmus, Swammerdam, Christiaan Huygens, grondig bekeken hebben en dan nog met de nodige restricties.

Wat vooral de historicus huiverig maakt tegenover dit boek is een algemeen gebrek aan historische zin. Vroeger, zegt de schrijver waren de kinderen anders. Wanneer vroeger? zouden we willen vragen en ligt er vóór dat vroeger een ander vroeger, toen ze weer anders waren? In hoeverre hangen de historisch-psychologische verschuivingen met andere historische verschuivingen samen? Op blz. 249, bijna een van de laatste van het boek komt de schrijver op grond van het onvermijdelijk citaat van Carlyle verklaren: ‘De loop der dingen ligt in handen van enkele vermetelen. Geschiedenis is geschiedenis van groten, van grote beslissers - zij zijn tegelijk de grote verantwoordelijken’. Maar op blz. 41 had hij hulde gebracht aan Eileen Power - terecht overigens - omdat ze in haar Medieval People de herleving van, de reïncarnatie van het verleden gaf, een boek, waarin naar ik meen de ‘grote beslissers’ toch maar een kleine rol speelden. Nog veel enthousiaster toont hij zich in dezelfde paragraaf over dr P.J. Bouman's Revolutie der Eenzamen, dat in 2 jaar tijd twintig drukken beleefde, maar dan ook ‘zeker kon zijn van de kritiek der historici’, want ‘de historicus leverde de feiten, het geraamte, de socioloog voorzag het geraamte van vlees en bloed’ en, voegt hij er onbevangen aan toe: ‘was het dan zo erg, dat enkele botjes op een iets andere plaats lagen?’ Het lijkt me niet waarschijnlijk, dat prof. Bouman gelukkig zal zijn met deze lof. Iedere schrijver verheugt zich terecht over zijn oplagen (ten slotte schrijf je om gelezen te worden), maar geen man van wetenschap ziet de waarde van zijn werk graag afgemeten met de treden van een trap, waarop Gone with the wind en Desirée een heel eind hoger staan!

[p. 315]

De socioloog Bouman èn de historicus, die hij ook en zelfs van-huis-uit is, zullen geen van beide menen, dat zij hun werk ‘levend en echt’ maken door historische botjes te verschuiven, want dat is in de geschiedenis even ongezond als in de chirurgie. Maar deze hele vergelijking is verwant aan die van de al te literaire literaat, die meent, dat de historicus een leverancier van bouwstenen is en de historische romanschrijver daarmee ‘scheppend’ te werk gaat.

Het zou alleen maar toe te juichen zijn, wanneer de psychologie en de historie samen een gebied gingen exploreren, dat de psychologen, voorlopig overbezet met het heden, ter zijde lieten liggen en dat de historici tot nu toe op het compas van hun psychologische intuïtie hebben doorkruist. Maar de voorbereiding daartoe lijkt me toch eerder een systematische vraagstelling en voorlopige kartering dan de op zichzelf soms boeiende omzwervingen, waarvan dit boek het verslag geeft.

Tegenover de inleidende uitspraak over de psychologie, die beheerst zou zijn door de gedachte van de onveranderlijkheid van de mens, zouden we dan om te beginnen een reeks vragen moeten stellen:

1e. Is de mens een totaal variabel verschijnsel of is er iets ‘algemeen menselijks’, dat door (welke?) omstandigheden zich telkens anders voordoet?

2e. Ligt die variatie alleen in de tijd of ook in plaats en milieu? Dat komt in dit boek wel even terloops ter sprake naar aanleiding van een citaat uit M. Mead's Coming of Age in Samoa, maar alleen een systematisch onderzoek van historische en contemporaine milieu's in de richting, die Jan Romein met zijn beschouwing over het Algemeen Menselijk Patroon aangaf, kan hier wezenlijk begrip opleveren.

3e. Wanneer wij, zoals nog al te gebruikelijk is zowel in onze historische als in onze psychologische mensbeschouwing, ons uitsluitend met het ‘genus europaeense’ bezig houden, hebben we dan de g.g.d. van een Engelse havenarbeider, een Duitse professor, een Franse modeontwerpster, een Italiaanse steenhouwer, een Russische boer e.t.q. voor ogen, of bestuderen we alleen het gedrag van die uiterst beperkte groep, waarbuiten ook de onderzoekingen van een geniaal man als Freud niet reikten (maar dat was althans een halve eeuw geleden!) en die in het boek van prof. v.d. Berg aangeduid wordt met de merkwaardige omschrijving: ‘de klasse, gekenmerkt door respectabele intelligentie’?

4e. Moeten wij met prof. v.d. Berg aannemen, dat ‘het kind kind geworden is’ (d.i. dat het kind, zoals wij het nu kennen, vroeger niet bestond?). Of dat het door dat soort spiegeleffect, waarmee wij allen

[p. 316]

in onze omgang met onze medemensen ons voor vereenzaming behoeden, zich als ‘kind’ voordoet? Dat het, zoals wij allen immers, de verwachtingen van de mensen uit zijn omgeving tracht te weerspiegelen om zich van hun genegenheid te verzekeren? Ik kom speciaal op deze vraag, omdat prof v.d. Berg het anders zijn van het kind-van-vroeger vooral grondt op de lectuur, die aan die kinderen werd voorgezet. Maar ik zie weinig verschil in ‘onkinderlijkheid’ tussen die lectuur en b.v. de katechismus, die toch duizenden hedendaagse kinderen zonder verzet of verbazing aanvaarden, omdat zij in een omgeving leven, die bij iedere afwijking daarvan met een ontsteltenis zou reageren, die het kind van de gemeenschap uitsloot.

5e. Zou men zich de vraag kunnen stellen; welke eisen moeten er aan de ernstige beoefenaar der ‘metabletica’ gesteld worden? Zeker niet, zouden we nog vóór die vraag uitgesproken was willen uitroepen, dat hij als een tweede Jacob voor zijn geliefde eerst zeven jaar psychologie en dan zeven jaar geschiedenis studeert. Het is een soortgelijke vraag als die welke ons kwelt sinds de geschiedenis een wetenschap is geworden: wie is de ware historicus, de man die kan schrijven of de geschiedvorser? Het antwoord kan alleen maar luiden: de geschiedvorser, die schrijven kan en de schrijver, die historisch begrip heeft en genoeg vlijt om veel materiaal te doorworstelen. Het antwoord op onze vraag ligt in dezelfde lijn. Daarom is er ook al heel wat aan de metabletica gedaan voor ze werd uitgevonden, door geschiedschrijvers, historische romanschrijvers of zelfs door een archaeoloog als Henri Frankfort in zijn Before Philosophy. En daarom zijn er nog werelden in te ontdekken voor wie historisch en psychologisch begrip combineert en wie de vlijt en het geduld, de onbevangenheid en de voorzichtigheid opbrengt zich een leven lang dilettant te voelen.