De Nieuwe Stem. Jaargang 12

[p. 5]

N.A. Donkersloot
Is de Derde Weg de gevaarlijkste?^*)

Sterke emoties hebben zich door de jongste gebeurtenissen, door het aan Hongarije begane Russische onrecht, van ons volk meester gemaakt, sterke emoties zich uitend in felle verontwaardiging, in diepe deernis, in grote hulpvaardigheid, ook in machteloze woede, ook in haat, en in onderling wantrouwen en in aggressiviteit. Wij hebben de vluchtelingen uit Hongarije zien komen. Tot voor kort konden wij in de propagandablaadjes de foto's bewonderen met de lachende Hongaarse vakantiekinderen en de stralende Stachanow-arbeiders of hoe zulke arbeidskampioenen heten mogen. Nu hebben wij ze over de grens zien komen, misschien dezelfden, met enkel hun kartonnen dozen en volgestopte kussenslopen onder de arm en over de schouder, en de doorgemaakte verschrikking voor het leven in het gelaat gegrift. Een gevoel van machteloosheid maakt zich daarbij van ons meester, omdat wij machteloos staan tegenover het onrecht, en dat gevoel wordt er al spoedig een van machteloze woede om mateloze ellende en mateloos onrecht waar wij niets tegen kunnen doen. Maar daarbij ben ik ook reeds aangeland bij de gevaren die uit de nieuwe duistere politieke wereldsituatie ontstaan en over de vraag wat wij tegen die gevaren moeten en kunnen doen.

Een bekend socialistisch predikant schreef in een brief dat ketterjagerij op het ogenblik het summum van menselijkheid en trouw aan de democratie schijnt te zijn. Hoe komen wij de inzinking in ons democratisch peil te boven, hoe overwinnen wij de aggressieve instinten die in ons opsteken? Landgenoten die lang in Amerika hebben gewoond wijzen ons erop, hoe daar door de McCarthycampagnes lange tijd het gehalte der openbare democratische discussie heeft geleden en de democratische kritiek werd verzwakt, omdat men er zich steeds meer voor wachtte onafhankelijke en afwijkende meningen uit te spreken. Wij zullen ons daaraan hebben te spiegelen. Want wat is democratie anders dan een zo zuiver mogelijk bevorderen van zo zuiver en rechtvaardig mogelijke menselijke verhoudingen, niet het minst door openbare zelfkritiek, en met vooropgaande eerbied voor elkanders

*) Rede gehouden op de bijeenkomst van de Landelijke Onafhankelijke Contactcommissie voor Vredeswerk in Bellevue te Amsterdam op 27 november 1956.

[p. 6]

overtuiging en bovenaanstaand eerbied voor het leven! Hoe leveren wij als volk een vruchtbare bijdrage hiertoe voor de toekomst en een voorbeeld voor de komende generatie?

Verontwaardiging en machteloze woede slaan licht om in een aggressieve woede die ons tenslotte in een oorlogspsychose storten gaat en het oorlogsgevaar in een angstwekkend cumulatieve werking verhoogt. Er is gezegd dat het geweld drakentanden zaait. En inderdaad is niet alleen de Russische dreiging toegenomen en lijkt het eerste woord weer aan het Russische militairisme en aan de Russische angst die een hoofdfactor in de Russische aggressiviteit is.

Als weerslag op de Russische dreiging neemt ook de Westerse aggressiviteit toe. Onze eigen mentaliteit is meer oorlogsrijp dan in 1945 en in 1950. Wij zien onderling elkander zelfs al dreigender aan dan te voren. Ook de Derde Weg staat weer aan scherpe aanvallen en verdachtmaking bloot. Men beschuldigt ons dat wij ons achter afkeuring over Engeland en Frankrijk zouden verschuilen om de afkeuring over Rusland te temperen, men verwijdt ons lafheid, gemis aan moed tot kiezen, tot politieke onbetrouwbaarheid toe.

Wij willen de zaken zo zuiver en zo duidelijk mogelijk stellen en maken aanspraak op hetzelfde bij hen die ons beoordelen. Ik wil daarom de klachten en aanklachten die er tegen de Derde Weg gehoord worden nagaan. Let de Derde Weg te scherp op de fouten van het Westen en te weinig op die van het Oosten?

Een veel gehoorde klacht over de Derde Weg die wij in kranten aantreffen is: De aanhangers van de Derde Weg lijden aan een dwangneurose die hen doet aanvliegen op elke fout die zich in het Westen voordoet. Laat ons de klacht splitsen: doèn er zich fouten in het Westen voor? Ik neem aan dat ook zij die de Derde Weg niet aanhangen, dit niet ontkennen. Maar zij zeggen: right or wrong, wij zijn toch right ook als wij wrong zijn, want wij weten er een die veel erger wrong is dan wij ooit kunnen zijn, immers Rusland. Mogen wij het ook anders beantwoorden? De vraag klinkt schuchter want het is in Nederland niet gemakkelijk meer vandaag aan de dag om anders te denken dan de meerderheid. De democratische grondgedachte van het recht van de minderheidsmening slinkt er zienderogen, althans in het omgangsleven.

Onze mening is dat wij in het westen het hoogste belang hebben bij de zelfkritiek. Het is onze kracht dat wij onszelf aan kritiek onderwerpen, wat geen dictatuur doet en wat een hoofdkenmerk is der democratie. Wij zijn uiterst gevoelig voor de fouten van het Westen en wij

[p. 7]

zullen dat moeten blijven, wij zijn het denkelijk nog te weinig; het is een kenmerk van de democratie dat zij niet kieskeurig genoeg kan zijn, want haar behoud hangt van haar middelen af, zij staat en valt daarmee. Wij zijn dubbel gevoelig voor de fouten die de democratie maakt òmdat het de democratie is, en als de democratie sterk is en zuiver, dan is zij tegen die kritiek bestand, dan verlangt en verwacht en verwerkt zij die kritiek uit hoofde van haar wezen, en als zij die niet verdraagt en niet verwerkt, dan zou dat erop wijzen dat zij niet sterk en niet zuiver genoeg is. De verwaarloosde splinter in het oog der democratie is voor het welzijn van de wereld op zijn minst even gevaarlijk als de overduidelijke balk in dat der dictatuur. Wij zullen daarom iedere maal verontrust moeten zijn als de democratie in de middelen en de keuze van haar bondgenoten niet kieskeurig is. Wij zeggen niet dat Nassir deugt, als wij ontsteld zijn dat Eden als het erop aan komt de Verenigde Naties aan zijn laars lapt. Hoe kunnen wij ons op hoog ontwikkelde democratieën als Engeland en Frankrijk verlaten met de feiten en doden van Suez en Algerië voor ogen?

Wij zullen niet nalaten elke dictator een dictator te blijven noemen, of hij Nassir heet of Tito of Franco, ook al ontvangt deze hoge onderscheidingen van de Paus. Wij zullen Nassir niet verschonen of vermooien. Wij ontkennen niet dat Egypte Israël het leven niet gunt. Maar wij zien in Engeland en Frankrijk daarom nog geen verdedigers van de kleine naties. Wel zien wij met ontsteltenis en verontrusting dat op dreigende momenten elk land op zijn beurt zich aan het gezag van de Verenigde Naties onttrekt, dat deed Amerika in Korea, dat doen Engeland en Frankrijk in Egypte, en het verhindert de Verenigde Naties een wereldgezag te worden, zoals als direct resultaat van de Engels-Franse aanval in Azië terstond is gebleken waar het vertrouwen in de westerse landen er zeer door is geschokt of de kansen op het ontstaan van dat vertrouwen weer sterk zijn gedaald. Dat men daar zo weinig rekening mee houdt, komt doordat de westerse landen zich toch als de kern en liefst als de eigenlijke Verenigde Naties beschouwen. Behalve moreel verzwakt deze opvatting het Westen ook politiek, want het bemoeilijkt een Nehru in zijn streven om in Azië een tegenwicht te vormen tegen het opdringen van communistische dictaturen.

Wij zijn verontrust zo vaak de democratie meer op politiek dan op beginsel lijkt en het laat ons geen rust als er ondemocratische regimes in het democratische defensiestelsel passen, een Franco wel terwijl een Nassir niet in onze kraam te pas komt, want wij willen op de demo-

[p. 8]

cratieën bouwen en vertrouwen, zo veeleisend zijn wij en moeten wij zijn. Nog afgezien van de beginselvastheid blijft het een pijnlijke vraag wat het Westen sinds de oorlog in het verre Oosten aan moreel crediet heeft gewonnen tegenover het Russische opdringen in Azië, en wie niet over de principiële waterdichtheid wil horen komt voor de vraag te staan naar de politieke verstandigheid en de vruchten van de samenwerkingen met Synghman Rhee, Bao Dai en Sjiang Kai Sjek. Het was De Kadt die Israël de enige democratische staat in Azië noemde. Wij moeten de democratie blijven bezweren het noblesse oblige te verstaan. Wij moeten iedere keer dat wij zeggen: de vrije wereld, beseffen welke hoogste en uiterst strenge eisen dat stelt, en dat men het nooit als slogan in de mond kan nemen omdat het een zwaar en moeilijk hoog te houden goed geldt dat dagelijks ons volledige moreel moet mobiliseren.

Volgende klacht tegen de Derde Weg: het zijn de mensen die niet willen kiezen, die ziende blind niet willen begrijpen in welk kamp ze thuis horen. Men is letterlijk woedend op iedere publicatie en iedere spreker die zich niet volledig aan het zwart-wit schema onderwerpt. Men eist van ons: spreek je eindelijk duidelijk uit. Wij doen vanouds niet anders. Niet voor een zwart-wit schema maar voor onze eigen keus en overtuiging. Het spreekt vanzelf dat wij een democratie als de Amerikaanse, ook al is deze een democratie met sterke machts- en belangeninslag, toch onvoorwaardelijk verkiezen boven een Russische dictatuur, want van de Amerikanen kunnen wij ons altijd nog veel meer vrijheid dan onvrijheid beloven en van de Russen geen enkele vrijheid, met de gevolgen van een bezetting door hen zijn deportatie en het leven gemoeid. Wij laten geen twijfel over het verschil bestaan. Ik moet er bovendien niet aan denken, dat, als de Russische troepen komen, het bovendien nog Oost-Duitsers zouden blijken te zijn, omdat men Duitsers het meest geschikt voor ons vond, daar zij al ervaring van ons hebben, en wij van hen. Ik zou nog overgelukkig zijn mij aan Amerikaanse soldaten te mogen ergeren en gespaard te blijven voor Russische en Duitse. Alleen blijft men allang nergens meer voor gespaard, als het eenmaal zo ver is.

Die keus is geen probleem. Maar het gaat om een veel moeilijker keuze: wat doen wij om oorlog te voorkomen? Zijn onze middelen daartoe doeltreffend of kunnen zij ook noodlottig worden? Wat kan ons redden voor het wereldonheil? Men zal het met ons eens zijn, dat er geen groter vraag is, geen vraag die groter inspanning waard is van alle krachten en alle overwegingen dan deze, geen vraag waarvoor zo-

[p. 9]

zeer niets dat in aanmerking kan komen verwaarloosd mag worden. Het zal nodig zijn om daarvoor alle mogelijkheden die in aanmerking komen in onderzoek te nemen, als het eens zou kunnen zijn dat er nog meer en andere middelen bestonden dan de H-bommen en de atoombommen en de napalmbommen en de brysantbommen en de fosforbommen; te onderzoeken of er behalve al deze variaties van een en hetzelfde destructiemiddel, de gewelddadige vernietiging (in godsnaam blijvende speuren, omdat men quia absurdum tot het uiterste en tot het laatste moèt blijven speuren) nog andere middelen dan het geweld en de gewelddreiging zouden kunnen dienen tot het ene doel, het universele onheil van de wereldondergang te verhoeden, door een mensdom ten leven geroepen, dat zichzelve ten dode doemt.

De Derde Weg is de korte naam voor het niet aflatend streven om naar het gebruik van alle overige middelen dan dat van het geweld te blijven zoeken en er geen te verwaarlozen en de geringste kans niet te missen, omdat men ook bijna zonder hoop alles moet blijven ondernemen wat tot onze redding zou kunnen bijdragen. Om deze afwijking van de rechte leer van de atoombom heet men de aanhangers van de Derde Weg vaak fellow-travellers. Met het goed-Nederlandse woord fellow-traveller bedoelt men meeloper of handlanger van Moskou. Het is dus niet slechts als tot nog toe een klacht maar een aanklacht tegen de Derde Weg. Het is de gemakkelijkste manier om zich van een anders overtuiging af te maken, door hen voor te stellen als halve of krypto-communisten. Wanneer men als de Derde Weg op de grondslag staat van democratie en geestelijke vrijheid en deze uitsluitend dient, is het menselijk zich kwaad te maken over een aantijging die het omgekeerde van ons maakt dan waar wij ons in dienst van hebben gesteld. Maar zulk kwaadmaken is tijdverlies en wij moeten het aan het fatsoen of het onfatsoen van de kranten overlaten of men ons met deze leugen wil blijven bestrijden. Het kost moeite zich van verdachtmaking weinig of niets aan te trekken en als levenslang tegenstander van alle dictatuur zich in de krant voor een heimelijk aanhanger van dictatuur te zien uitgemaakt, maar men kan over geen leugens gaan tobben, alleen omdat ze in oplagen van honderdduizend exemplaren gedrukt worden. Men kan er alleen over gaan tobben, of er mensen mee worden afgehouden van een bruikbare gedachte. En wij moeten tot de mensen gaan met de gedachte dat géén middel onbeproefd, ononderzocht mag blijven dat tot redding van de vrede, tot verhoeden van oorlog kan dienen. Want de Derde Weg vraagt de aanhoudende aandacht voor alle andere verwaarloosde en achtergebleven middelen

[p. 10]

voor de vrede dan de gewelddreiging en de superbewapening. Sommigen in de Derde Weg-beweging sluiten het geweldmiddel als uiterste noodzaak niet uit, anderen achten het geweld buiten een uiterste minimummarge nooit zedelijk verdedigbaar, allen zijn overtuigd dat het alleruiterste moet worden gedaan om alle middelen die tot vrede kunnen voeren te trachten te ontdekken en in het werk te stellen. Niemand kan van ons eisen dat wij ons onvoorwaardelijk achter de atoombom scharen, en een aantal onder ons, tot Kerk en Vrede of Quakers behorend, wijzen de geweldmiddelen onvoorwaardelijk af.

De leiding van de Derde Weg heeft zich in de loop van de jaren consequent onthouden van het tekenen van manifesten in gemengd gezelschap als bijv. van de Vredesraad waarvan het ontwapeningsstreven kennelijk afhankelijk is van het Russische machtsblok, en de Derde Weg zal dit blijven doen. Er is intussen juist veel te doen geweest over de ernstige verklaring waarin men in een gemengd gezelschap van linkse socialisten en vrijzinnigen ook leiders van de Derde Weg naast enkele communisten heeft aangetroffen, wat met de bovengenoemde gedragslijn in strijd lijkt maar op een lacune in het overleg berustte, waarbij in dit geval tenminste die communistische ondertekenaars door hun afschuw van Ruslands optreden in Hongarije uit te spreken een stap deden in de richting van onafhankelijkheid, maar toch ook in dit geval een verwarring is bevorderd die in de toekomst evenals in het verleden consequent vermeden zal moeten blijven. Want de Derde Weg wenst haar volledige onafhankelijkheid en haar onvoorwaardelijk democratische karakter tenvolle te handhaven en aan haar verdachtmaking geen enkele andere kans te geven dan die uit kwaadwilligheid voortkomt.

De Derde Weg roept op tot alle middelen waardoor het oorlogsgevaar kan worden verminderd en beproefd kan worden de aggressiviteit systematisch te bezweren. De Derde Weg zet dit voort, nu op dit ogenblik de mogelijkheid ertoe weer veel kleiner lijkt geworden. Bij de oprichting in 1950 leken die mogelijkheden ook bijzonder klein en hield men het streven van de Derde Weg vrij algemeen voor zinloos. Daarna is men in de practische politiek na de dood van Stalin even vrij algemeen op de derde weg gekomen althans wat het geloof in de mogelijkheden van overleg betreft maar bij gelijkblijvende wapendreiging. Men zweeg er liever over dat de Derde Weg altijd had bepleit, wat nu mogelijk leek. Echter niet bleek. Want de terugslag is gekomen door de vreselijke wijze waarop Rusland de radicale bevrijdingspoging, in Hongarije gedaan, heeft neergeslagen. Heeft de poli-

[p. 11]

tiek van de derde weg daarmee nu zonneklaar haar onbruikbaarheid bewezen? Twee zaken wijzen op het tegendeel. De inwendige beroering in de Russische satellietlanden, waardoor men het ene na het andere als voorheen Zuid-Slavië deed, de weg ziet opgaan naar een grotere mate van betrekkelijke nationale vrijheid, ziet er uit als een proces dat niet meer te keren is en waarin Hongarije een verder doorgeschoven stadium dan Polen vertegenwoordigt dat Rusland bloedig en verraderlijk heeft gekeerd maar niet meer geheel en al tot de vorige staat van zaken terug kan werpen. Wel leeft de vrees in ons dat het stalinisme weer de overhand krijgt op de toenaderingspolitiek van de laatste jaren, en zeker moet men vrezen dat de ontspanning volledig teniet gedaan is, maar toch zal deze op de duur weer moeten worden bereikt, voordat het gevaar van een algemene oorlog niet meer te keren valt.

Er zijn nog altijd maar drie wegen, de eerste is die van de preventieve oorlog die ons aller ondergang zou worden, de tweede is die van de preventieve wapendreiging, die de levensgevaarlijke kant heeft dat de preventie op een gegeven ogenblik niet meer werkt, doordat de driften of de zenuwen de andere partij de baas worden, het isolement ondraaglijk, de angst panisch wordt, of het evenwicht van wapenmacht verbroken lijkt en de een zich sterker denkt dan de ander, of dat de fatale werking optreedt waarbij één enkele steen de totale bergstorting veroorzaakt; de tweede weg is daarom een weg langs de rand van de ondergang. De derde weg is die waarbij naast de wapendreiging of door vermindering van de wapendreiging alles wordt in het werk gesteld om de oorlog te verhoeden. Doordat wij zeer ver zijn gevorderd op de tweede weg en een enorme vernietigingstechniek hebben ontwikkeld, waarvan wij nog slechts hopen kunnen dat wij die in de hand blijven houden, zijn wij uiterst onontwikkeld en achtergebleven in de techniek en de strategie van de vredesmiddelen. Zoals er enorme sommen beschikbaar worden gesteld voor de atoomproeven, zou men op de ruimste schaal middelen beschikbaar moeten stellen voor de technische voorbereiding van de vrede. Men noemt ons fantasten en idealisten, wij zijn slechts zeer pessimistisch gestemde realisten, die het primitief en naïef optimisme van het geloof in de preventieve werking van het bezit van de sterkste atoombomkracht niet delen, omdat wij beseffen dat de destructieve krachten in de mensen, de volkeren, de regeringen veel te sterk en veel te gecompliceerd zijn om in bedwang te kunnen worden gehouden door de rationele vrees voor de atoombomkracht van de tegenstander. Want de irrationele angst is een veel

[p. 12]

groter kracht dan de rationale vrees. Wij kennen de uitwerking ervan evenmin als die van de nawerking van de atoombomproeven.

Het gaat erom de werkingen van de irrationele angst te leren doorzien en te leren behandelen, te verminderen, en stuk voor stuk in hun negatieve factoren te ontbinden en onschadelijk te maken, zoals men mijnen in een gevaarlijk geladen stuk veld opspoort en demonteert. Men moet alles in het werk stellen om de samenstellende factoren van de koude oorlog, die talrijk zijn en ingewikkeld, van hun gevaarlijke werking te ontdoen en in positieve factoren om te zetten. Zoals men de psychologen voor de koude oorlog gebruikt, zal men ze op grote schaal voor de vredesacties moeten inzetten en opleiden, en zoals de parlementen het vanzelfsprekend vinden oorlogs- of defensiespecialisten te hebben, zullen zij eindelijk ook specialisten voor de vredesmiddelen moeten aanvaarden, en zoals er technici bestaan van de oorlogsmiddelen, ook eindelijk van de geest uit met technici van de ontspanningsmiddelen moeten gaan werken.

Wij hebben nog alles te leren van de politieke, strategische, psychologische techniek van de vredesmiddelen en in de toekomst zullen naast de atoombomfabrieken de laboratoria van de vredestechniek moeten verrijzen, als er ons nog tijd gelaten wordt om die tot een bruikbare hoogte op te voeren. Het politieke deel van het mensdom behoort voor het grootste deel niet tot het meest wijze in mensenkennis, vooruitziende blik, onbevooroordeeld- en belangeloosheid, al zien wij wel enkelingen soms bovenmenselijk zwoegen voor het redden van de vrede. En wij zijn ons bewust dat van hen meer gevergd wordt dan waar mensen gewoonlijk toe bij machte zijn. De vrouwen zullen goed doen veel meer vrouwen in de toekomst voor de politieke leiding te doen kiezen dan nog altijd in de bestaande uitzonderingsverhouding het geval is. Ik bedoel natuurlijk niet de vrouwenonwijsheid in de wereld, die zo mogelijk nog groter is dan de mannenonwijsheid, maar ik bedoel de vrouwenwijsheid die essentieel groter is dan de mannenwijsheid en die zich in de geschiedenis nog nooit voldoende heeft kunnen ontplooien. De mannenbrains zijn te vaak van de levensstreng afgesneden. De vrouwenwijsheid beschikt over een zuiverder levensbeoordeling door een onmiddellijker band met het leven zelf. Het vrouwelijk voorstellingsvermogen van gevaar en verschrikking is ook groter. Het voorstellingsvermogen is algemeen in de wereld te zwak ontwikkeld, anders waren de oorlogen er niet. Wij verbeelden ons realisten te zijn maar wij zijn arm aan fantasie, doodarm aan voorstellingsvermogen. Waren wij werkelijk realisten, wij zouden de kran-

[p. 13]

ten niet kunnen lezen en niet kunnen schrijven zoals zij geschreven worden. Waren wij werkelijk realisten, dan zou het onbestaanbaar zijn dat er hoger en lager koersen van mensenlevens bestaan. Daar ontkomen wij geen van allen aan, het gaat ons vrijwel algemeen zo: de koers van een Russisch mensenleven is bij ons tegenwoordig beneden nul, de koers van een Hongaars mensenleven is zeer hoog, de koers van een Egyptisch mensenleven is veel lager dan van een Israëlisch, en die van een Algerijns of een Centraal-afrikaans of een Amerikaans negerleven staat in sommige landen en in wijde kringen zeer laag genoteerd. Ons voorstellingsvermogen eist van ons dat wie de atoombom aanbeveelt, zichzelf reëel moet kunnen voorstellen als degene, die die bom afwerpt, want in gedachten ìs hij degene die hem afwerpt. Wie de atoombom in het parlement op de begroting plaatst, heeft persoonlijk de verantwoordelijkheid van de piloot die dat gaat uitvoeren. Indien wij over dat reële voorstellingsvermogen beschikten, zou de kans op het gebruik van de atoombom een stuk verminderen. Maar zegt men, de andere partij is zover niet, gesteld al dat wij zo ver zouden zijn. Zijn wreedheid, zijn onbetrouwbaarheid is juist weer gebleken. Zakelijk bezien wil dat dus zeggen dat de spanning, het oorlogsgevaar dusdanig is toegenomen, dat men met reden pessimistisch kan zijn over de toekomst. De verontwaardiging over de meedogenloze overweldiging van Hongarije heeft in vrijwel iedereen een woede doen ontstaan die ons dichter bij het grijpen naar wapens doet leven dan tevoren, de weerslag ervan in de wereld is dar de voorraad aggressiviteit individueel en massaal in korte tijd enorm is toegenomen en daarmee de kansen op ontbranding zijn vergroot. De inspanning om een oorlog te voorkomen zal daarom, hoe groot de verontwaardiging en woede ook zijn en juist daarom, verdubbeld moeten worden. Geweld is het vruchtbaarste kwaad ter wereld. Het schrikbewind van de geheime politie in Hongarije is door wreedheden aan hen gewroken en deze wreedheden zijn van Russische zijde met nieuwe wreedheden beantwoord. Dictaturen voeren automatisch tot dwang en geweld, maar ook legers in actie voeren automatisch tot verlaging van menselijkheid en tot wreedheden, ook als zij politioneel heten of denken op te treden. Op elke landkaart waar sinds de oorlog gestreden is kan men de wreedheden aantekenen. Het geweld is een snel omlaagzuigende draaikolk. Angst en aggressiviteit zijn moeilijk te onderscheiden, de tweede is de actieve vorm van de eerste. Met de toenemende angst, met de toenemende vernietigingsmiddelen neemt de kans voortdurend toe dat de twee wereldmachten tenslotte op elkander inrazen. De

[p. 14]

preventieve wapenmacht kan een tijdlang de kleine oorlogen, in het tijdperk waarvan wij nu leven, in toom houden maar niets waarborgt dat de preventieve kracht ervan de irrationele uitbarsting van een grote, alles vernietigende oorlog kan tegenhouden. Wat vermogen wij tegen het irrationele?

De weg van het labiele evenwicht der superwapens voert langs één strakke, starre weg en onder enorme risico's naar een eindpunt dat op zijn minst evenveel kwade als gunstige kansen inhoudt, het opvoeren van de vernietigingsdreiging is een hoogst levensgevaarlijke troef die tenslotte niemand in de hand heeft, en daar komt nog bij dat de mens wat hij gemaakt heeft, wil gebruiken, die bijna wetmatige drang valt haast niet te keren. De Derde Weg voert niet langs één weg tot het doel, maar wil alle wegen zoeken, alle wegen aanleggen die nader tot het vredesdoel kunnen voeren. En als men er niet in gelooft, zal men toch op zijn minst geen ervan ongebruikt moeten laten om niets te hebben verzuimd. De Derde Weg is meer dan ooit nodig nu.

Er is in de beweging de Derde Weg een groep, een voorhoede in mijn ogen, die het geweld zelf nagenoeg algeheel verwerpt. Het is niet per se het beginsel van de gehele beweging als zodanig maar de Derde Weg wordt gesteund door principiële organisaties die deze overtuiging zijn toegedaan. Zij staan op het standpunt dat geweld alleen dan verschoonbaar en geweld alleen dan niet schadelijk is, als het bestaat in noodweer tegen persoonlijk kwaadwilligen en dat het altijd verwerpelijk is als het zich richt tegen onschuldigen. Zij kunnen nooit aanvaarden dat men in de wereld met twee maten meet, en dat wat misdrijf is bij het individu, geen misdrijf is als de staat het uitoefent. Als mijn buurman mij en de mijnen naar het leven staat, laat geen wet toe dat ik tot mijn en hun bescherming zijn vrouw en kinderen ga doden. Maar als het buurland ons bedreigt, geeft de staat mij toestemming om ons aan het leven van alle vrouwen en kinderen van dat buurland te vergrijpen. Het is dit vergrijp tegen onschuldig leven dat zich te allen tijde aan het mensdom zal blijven wreken. Men sust het geweten vergeefs met ‘logische’ redeneringen. Wat men betoogt, komt erop neer dat door de atoombom bijtijds te werpen met de dood van hun onschuldige kinderen onze onschuldige kinderen worden gespaard, en men stelt zich de nog grotere getallen onschuldigen voor die men redt door de grote getallen onschuldigen die men doodt. Men maakt van mensenlevens rekensommen, die nog fout kunnen zijn bovendien. De jongste verklaring van de nieuwe opperbevelhebber der Europese legers laat er geen twijfel over bestaan dat oorlog voor West-Europa

[p. 15]

de atoombom betekent, dat geldt ontelbare onschuldige mensenlevens. Wie deze noodzaak bepleit, zal moeten erkennen, dat hij is voor preventief slachten van massa's onschuldigen. Men noemt ons onverantwoordelijk die daartegen opkomen. Wie die beschuldiging uit, vragen wij: is niet-doden van onschuldigen dan volgens U groter zonde dan wel doden van onschuldigen?

Het zal altijd de persoonlijke schuld, de zonde tegen het leven blijven, die zich in nieuwe zonden tegen het leven omzet, van wie er hun stem voor uitbrengen, ertoe opleiden, er bevel toe geven en er uitvoering aan geven. Dit standpunt wordt bepaald door de consciëntie en de religieuze overtuiging van de heiligheid, dit is de (door mensen) onaantastbaarheid van het leven dat niet door ons geschapen als het is, niet door ons vernietigd worden mag. In deze zin is: Gij zult niet doden, de grondwet van het leven. Dit standpunt wordt met de vrijspraak van noodzakelijk oorlogsgeweld vrijwel algemeen verlaten. Maar toch zal een ieder zich in welke verantwoordelijke positie ook, en tenslotte verkeert iedereen reeds als lid der samenleving in een verantwoordelijke positie, - toch zal ieder zich voortdurend en steeds opnieuw rekenschap moeten geven wáár de uiterste minimummarge van verschoonbaar geweld voor hem ligt, voor welke mate van bewapening hij zich niet hoeft te schamen, voor welke soort van wapens, voor de aanval op welke categorie van medemensen, gewapende of ongewapende, en welke graden van dit alles hem een bescherming voor de vrede voorkomen en welke graden ervan een bedreiging voor de vrede. En ook zal hij elk ander middel tot bescherming van de vrede moeten overwegen, met het uiterste verantwoordelijkheidsbesef en de uiterste vindingrijkheid en de uiterste volharding, dat ook maar iets tot behoud van de vrede of tot vermindering van de oorlogskansen kan bijdragen. Dit behoort tot ieders taak en verantwoordelijkheid. Een nog kleine groep gaat verder:

Het Westen heeft vanouds zich door koloniale nawerking weinig gespiegeld en meestal zich verheven geacht boven oosterse beschavingen en het heeft daardoor enorm veel crediet en potentiële goodwill en goede kansen in dat Oosten verspeeld. In India heeft zich eenmaal een geweldloos verzet, een onverzettelijke en geestelijke weerbaarheid onder Ghandi weten te realiseren tot een bevrijdingskracht. Ook in de westelijke landen kan zich een geweldloos legioen van louter geestkracht tegen het geweld mobiliseren en er zijn er onder ons die zich in dit legioen reeds lang geestelijk onder de wapenen gevoelen. Veel talrijker zijn zij die daar niet in geloven, talrijk zijn zelfs zij die het

[p. 16]

niet respecteren. Maar hoe men het minimum aan verschoonbaar geweld ook begrensd ziet en ook zelfs dan als men het, zoals de situatie in de wereld thans is, bijna onbegrensd geoorloofd ziet en zich wil beroepen op een maximum aan potentiële wereldvernietigingskracht, bij al die gradaties van nagenoeg gehele verwerping tot nagenoeg gehele aanvaarding van alle geweld, zal men zich op de Derde Weg begeven met elk onderzoek, elke poging naar vermindering van geweld en oorlogsgevaar, en niemand zal zich binnen of buiten deze beweging mogen onttrekken aan alle research, alle goede wil, elke krachtsinspanning daartoe. Het is hiertoe dat de Derde Weg allen, op welke weg zij zich verder ook bevinden, oproept en vermaant en verplicht en daarin dat zij volhardt.