De Nieuwe Stem. Jaargang 11

[p. 723]

J. Suys
Heine en de fellow-travellers

Onder invloed van schokkende gebeurtenissen kunnen herinneringen, die op 's harten grond zijn blijven liggen, tot nieuw leven komen en alsnog dwingen tot een getuigenis. Het betreft hier een recente herinnering, namelijk een woord, neergeschreven bij de Heine-herdenking in het begin van dit jaar, om de verhouding van Heine tot het communisme van zijn tijd - de jaren 1840 en later - in het licht te stellen, een verhouding gezien als een van buiten partijverband blijvende maar niettemin onverbrekelijke solidariteit, die in het voor ònze tijd geldende begrip ‘fellow-traveller’ 't best is uit te drukken.^*

Over Heine en het communisme is al vaker geschreven, maar het hier gelegde verband heeft de verdienste tegelijk op Heine en op het hedendaags verschijnsel van ‘fellow-traveller’-schap nieuw licht te werpen en wel door Heine tot schutspatroon der fellow-travellers te maken: een zonnige onderscheiding voor deze laatsten.

Om de interessante these te beoordelen lijkt 't geraden haar te splitsen en ons eerst af te vragen in hoeverre ze het reeds traditionele probleem van Heine en het communisme tot een betere oplossing brengt. Wij geloven niet dat dit het geval is. Intelligent begrip van de betekenis van het sociale vraagstuk, in de jaren '40 van de vorige eeuw zeker een verdienste; sympathie voor de ‘underdog’; behoefte de proletarische massa niet als object van liefdadigheid maar van rechtvaardigheid te zien - het is niet weinig maar bepaald niet genoeg om van Heine een ‘communisant’ te maken, want de massa blijft ook hier object en het komt niet tot een actieve, militante solidarisering met haar. Ware het anders, Heine zou op de Februari-Revolutie van 1848 minder verbijsterd, meer positief hebben gereageerd, en hij zou in de Geständnisse van 1854 gezwegen hebben over het Jan Hagel dat hem door zijn communistisch atheïsme van zijn eigen atheïsme afhielp. Te merkwaardig en verkwikkend om ook in een korte karakteristiek onvermeld te blijven is dan echter weer, dat Heine's nieuwe godsgeloof voor de verdediging van de bestaande sociale orde niets opleverde. Maken wij de balans op, dan achten wij 't wel buiten twijfel dat Heine geen ‘communisant’ was, maar de these dat hij dit wel zou zijn toch niet bij voorbaat als onzinnig te verwerpen.

* Heinrich Heine: Ich weiss nicht was soll es bedeuten. Een bloemlezing uit zijn poëzie bijeengebracht en ingeleid door dr. J. Presser. Daamen N.V., Den Haag, 1956. Zie Inleiding, blz. 30.

[p. 724]

Alles krijgt echter een geheel andere gedaante, die de vergelijking met Heine's tijd haast onmogelijk maakt, wanneer wij onze eigentijdse sfeer der machtspolitiek binnengaan, waarin het communisme gerepresenteerd wordt door één van de beide grootste mogendheden, en verder door orthodoxe communistische partijen die zich geheel naar deze mogendheid richten, omgeven door een kring van ‘fellow-travellers’. Deze kring wordt onder invloed van politieke vijandigheid tot in het absurde uitgedijd, maar heeft toch zeker een kern van objectieve realiteit, gekenmerkt door het systematisch goedpraten van de Russische politiek en door het systematisch overzetten van alle Russisch-communistische stellige beschuldigingen in de toonaard van insinuerende verdachtmakingen. Overweegt men bovendien de diepte van geestelijke onvrijheid waarin Rusland onder het communisme verzonken is, en die door de fellow-travellers half verhuld half verontschuldigd wordt, dan springt de volstrekte onzinnigheid van het tussen Heine en hen gelegde verband in het oog: hun geest, of althans hun rol, is een aanfluiting van de zijne. Hier worden eenvoudig, onder de leus van een karakteristiek van Heine, nu honderd jaar dood, de tegenwoordige fellow-travellers tot het zout der aarde geproclameerd. Een tendentieuze vertroebeling die tot protest dwingt.

Arme fellow-travellers rond het standbeeld van Heine: gij zult een andere schutspatroon moeten zoeken. Of, veel beter, uzelf àls fellow-travellers liquideren. Maar blijft dan 'n beetje in de buurt, want Heine kan hierbij kostelijke hulp bieden.

P.S. Formaat en enkele stijl-elementen van dit stukje wijzen erop dat het eigenlijk bestemd was voor de rubriek ‘Kort Bestek’. (J.S.)