De Nieuwe Stem. Jaargang 11

[p. 700]

P. Valkenburgh
Geavanceerd katholicisme

Klemens Brockmöller S.J.: ‘Christentum am Morgen des Atomzeitalters’. Verlag Josef Knecht, Frankfurt/Main, 1955.

De verwerkelijking van de wereldeenheid is in ons tijdsgewricht een noodzaak geworden, indien het menselijk ras zijn voortbestaan wil verzekeren.

Een wereldeenheid echter, zoals die in de vorige eeuw door de wetenschappelijk-technische en economische ontwikkeling werd voorbereid, is op zichzelf niet voldoende een wereldgemeenschap te scheppen. Daartoe is meer nodig. En wel in de eerste plaats het besef van eenheid, het bewustzijn dat de wereld één geheel vormt, ondanks de verschillende, ten dele tegenstrijdige beschavingen, religies en maatschappelijke structuren.

Het gaat in de allereerste plaats om het veel en veel moeilijker psychologisch probleem van de geestelijke bereidheid de wereldeenheid te aanvaarden. Is de wil daartoe aanwezig - noodzakelijke doch niet voldoende voorwaarde! - dan is een mogelijkheid geschapen om tot een nieuwe verstandhouding te komen tussen de cultuurgebieden die thans nog scherp tegenover elkaar staan.

Het ‘ontwakende’ Oosten dat in zijn nationalisme onverdraagzaamheid jegens het Westen ten toon spreidt. Het Westen, dat zijn macht steeds verder ziet afbrokkelen, de hegemonie verliest en met afgunst en argwaan de oostelijke bedrijvigheid gadeslaat.

Is een geweldloze oplossing van de spanningen en moeilijkheden die deze wereld beheersen mogelijk? En wat is daarbij de houding van de Rooms-Katholieke Kerk?

Want het is duidelijk dat het doen en laten van dit godsdienstigpolitieke machtsinstituut wel niet van doorslaggevende, maar toch van vérstrekkende betekenis is. Zal zij zich vastklampen aan West-Europa en Amerika als laatste bolwerken van het Christendom? Of kan ze boven haar eigen traditionele begrenzingen uitkomen en een nieuwe taak vervullen in de wordende wereld?

Een duidelijk en afdoend antwoord op deze vragen is van kerkelijke zijde nog nimmer gegeven. Des te belangrijker is het daarom na te gaan hoe individuele katholieken hierover denken en iedere uitspraak van belang in dit verband te signaleren.

[p. 701]

Zo komen we dan tot het boek van pater Brockmöller: Christentum am Morgen des Atomzeitalters, dat zich op een zeer persoonlijke wijze bezig houdt met de hierboven aangeduide vraagstukken. Het kernprobleem van dit in sommige opzichten revolutionaire boek luidt: ‘ob der Christ aus christlich religiöser Verantwortung sich für die Erhaltung des abendländischen Kultur einsetzen musz, oder ob er aus christlich-religiöser Verantwortung verpflichtet ist an der Schaffung einer neuen Kulturform mitzuarbeiten und von welcher Art diese sein müszte.’

Tot grondslag van zijn onderzoek kiest Brockmöller - kan het anders - de werkhypothese: ‘Hinter den Ereignissen der Zeit steht nicht ein blindes Schicksal, auch nicht die Bösheit der Menschen, und ihrer Systeme oder gar des Bösen, sondern der Wille Gottes, der in seiner Vorsehung selbst die gewordenen religiös-kulturellen Formen zerbricht. Er zwingt dadurch die Menschen von der individualistisch ausgerichteten abendländischen Kultur zu einer neuen Gemeinschaftskultur überzugehen.’

Het Christendom is volgens Brockmöller niet aan een bepaald cultuurpatroon gebonden. Dus ook niet aan dat van West-Europa. Met de ondergang van West-Europa zou dan ook het Christendom niet verdwijnen. Maar kan om te beginnen West-Europa nog christelijk genoemd worden? Aan de hand van cijfers stelt Brockmöller het feit in het licht dat het met de christelijkheid van West-Europa niet bijzonder gunstig is gesteld. De toenemende geloofsafval en onkerkelijkheid hebben de naam ‘Christelijk Europa’ tot een fraze gemaakt. Zelfs de grondslag van het huidige Europa is niet meer christelijk. In dit verband noemt Brockmöller het existentialisme, waarvan hij vermoedelijk de atheïstische tak bedoelt zonder dit uitdrukkelijk te vermelden. De verdediging van Europa staat dus beslist niet gelijk met de verdediging van het Christendom.

In de geschiedenis zien we de opgang, de bloei en het verval van vele beschavingen, ieder met een eigen religie, sociale vorm en huishouding. Met de culturen veranderen ook de religies. Zij komen op en verdwijnen weer met de beschavingen waarin ze opgenomen zijn. Maar bij het Christendom ligt, naar Brockmöller meent, de zaak anders. Wij mogen het Christendom en de overige godsdiensten niet met elkaar vergelijken, want het Christendom bezit bovennatuurlijke waarheden en is niet aan de tijd en de mens gebonden en dus ook niet aan een bepaalde vorm van de menselijke samenleving. Het bevat boventijdelijke waarden, die zich in vele gestalten kunnen manifes-

[p. 702]

teren. Daarom mag het Christendom ook nimmer met een bepaalde cultuur geïdentificeerd worden. Het Christendom kon zich aanpassen aan het simpele leven van een Aziatische boer, maar ook aan de ingewikkelde organisatie van het Romeinse imperium. Het heeft de heidense Germanen beïnvloed en ook de verfijnde Europese dichters en schilders bezieling gegeven. Het Christendom moet dan ook nu niet bij het oude Europa blijven staan, maar behoort zich gereed te maken voor een nieuwe opdracht.

Dit is in het kort de redenering van Brockmöller. Een redenering die levensgevaarlijk kan worden voor het Christendom, wanneer men haar daarop zou toepassen.

Brockmöller maakt onderscheid tussen de diverse culturen en de daarbij behorende godsdiensten en het Christendom. Een onderscheiding die te maken natuurlijk zijn recht is en van zijn theocratisch standpunt uit gezien ook te begrijpen.

Maar de niet-christen en zeker de niet-gelovige zal een andere maatstaf aanleggen. Hij zal alle religies naast elkaar zetten en in ieder het streven ontdekken naar gelukzaligheid en gerechtigheid, naar waarheid, goedheid en schoonheid. In de ene godsdienst zal dit streven beter tot uiting komen dan in de andere, ook mogen er accentverschillen optreden, maar toch is dit zoeken de grondslag van iedere godsdienst. In de oud-Aziatische, de Chinese en Hindoeïstische, in de Perzische, in de Grieks-Hellenistische mysteriëndiensten en ook in het Christendom vinden we het.

Zelfs indien dit streven naar geluk, rechtvaardigheid en waarheid in het Christendom het zuiverst ware geformuleerd, dan nog blijft het toch een bepaalde verschijningsvorm van dit overal waarneembare in zekere zin boventijdelijk te noemen zoeken. Een verschijningsvorm die haar metafysische en ethische normen kleedt in de gedaante van een gehistoriseerde mythe. En deze verschijningsvorm die karakteristiek is voor het huidige Christendom, wordt juist door de Kerk - zelf produkt van de Europese cultuur! - als wezenlijk bestanddeel van haar dogmatiek beschouwd en verdedigd.

De consequentie van Brockmöllers bewering, dat het Christendom niet aan een bepaald cultuurpatroon en de daarbij passende historische vormen is gebonden, is dus m.i. dat het absolute karakter van de westerse Kerk wordt ondergraven. Met andere woorden, Brockmöller verloochent zonder dat hij het zegt en wil, de meest essentiële trekken van het westerse Christendom, de historisch bepaalde rituele vormen, en de m.i. pseudo-historische ballast, waarbij hij nog verder gaat door te

[p. 703]

beweren, dat voor een religie niets gevaarlijker is dan een systeem dat de geloofswaarden wil behoeden! Het gaat Brockmöller er dus om vorm en inhoud van het westerse Christendom te scheiden. Maar beide zijn in de loop van de tijd zo vergroeid, dat men zich afvraagt wat er overblijft als men de ‘vorm’ verwerpt. En zijn de overblijfsels dan van die aard dat ze nog christelijk genoemd kunnen worden? Of zijn het enkele zeer vrijzinnige, algemeen menselijke, humanistische waarden geworden die we in het ‘voorchristelijk Christendom’ ook al tegengekomen zijn en die men ook uit andere levensbeschouwingen kan destilleren?

Wanneer dus straks het zoeken naar rechtvaardigheid en geluk weer een andere gedaante aanneemt, mogelijk op een wijze die Vestdijk in zijn Toekomst der Religie beschrijft, dan lijkt het mij een ongeoorloofde uitbreiding van het begrip ‘Christendom’ ook die nieuwe vorm van religie daarnaar te benoemen.

Tenzij men dit streven zelf christelijk zou willen noemen!

Brockmöllers pleidooi voor een gewijzigd en vernieuwd Christendom, gegrond op bovenstaande argumenten, lijkt me dan ook een poging om wat verloren gaat te laten voortleven door de naam ervan over te dragen op iets anders. Bovendien toont deze vernieuwingstendens die er op neer komt dat men terug moet keren tot het oorspronkelijke ‘bijbelse’ Christendom, gebrek aan inzicht in de psychologie van de niet- en de niet meer gelovende. Maar dat is een andere kwestie.

Het traditionele Christendom heeft dus, volgens Brockmöller, z'n rol uitgespeeld en in onze overgangsperiode naar een nieuwe beschavingsvorm zal het Christendom zich ook hebben te wijzigen. Het moet niet in de fout vervallen waaronder het in het verleden heeft geleden: eerst het nieuwe bestrijden en tegenwerken, om naderhand toch tot de erkenning van dit nieuwe over te gaan.

Aan het einde van de Middeleeuwen en het begin van de Renaissance, toen een nieuw levensgevoel baanbrak, verzette de Kerk zich met alle macht tegen deze ontwikkeling, met gevolg dat er een grote kloof ontstond tussen de verschillende cultuurelementen zoals de wetenschap en de godsdienst, een kloof, die tot op heden niet overbrugd is.

Niet alleen echter ten opzichte van de wetenschap was de Kerk achterlijk, hoewel ze later schoorvoetend van haar conservatisme is terug gekomen, ook in maatschappelijk opzicht stond ze aan de behoudende kant, waardoor ze zich de haat van de mindere man op de hals haalde en haar invloed in de arbeidende klasse verloor. De be-

[p. 704]

vrediging van religieuze behoeften en de steun die de Kerk aan de mensen had kunnen geven, ging verloren en deze taak werd overgenomen door het socialisme. Thans, bij het begin van het atoomtijdperk, staat de Kerk opnieuw voor de vraag: zal ze zich scharen aan de kant van het verleden dat zich op allerlei manieren krampachtig tracht te handhaven, of zal ze partij kiezen voor het nieuwe?

Waardoor wordt dit nieuwe bepaald? Brockmöller ziet het hoofdzakelijk in de overgang van een nationalistisch-individualistisch naar een meer op de wereldgemeenschap gericht tijdperk. Een ontwikkeling die noodzakelijk is geworden door de technische eenwording van de wereld en de mondigheid van de koloniale volken.

Het socialisme dat dit alles ook nastreefde, is er niet in geslaagd, omdat het te veel bevangen bleef in de sfeer van het westerse kapitalisme en te sterk de nadruk legde op de materiële verbeteringen in de samenleving.

Daardoor is het ook nimmer cultuurscheppend opgetreden en het moest dus uiteindelijk op een teleurstelling uitlopen voor al de mensen die hun verlangen op het socialisme hadden gevestigd. Het revolutionaire élan en de toekomstverwachting verdwenen en vervaagden toen het socialisme in het Westen, naarmate de tijd verstreek, zich nog slechts bezighield met enkele min of meer technisch-economische veranderingen, maar zich van een radicale vernieuwing distancieerde. Het totalitair bolsjewisme in Rusland schrikte de mensen af door het bloedig en despotisch regime dat zich daar vestigde.

Nadat dus eerst het vertrouwen in het Christendom was weggevallen, heeft ook het socialisme gefaald, de mensen in het Westen een uitzicht te bieden. De weg werd dan ook vrijgemaakt voor een nihilisme dat geen enkele hoop meer koestert.

Ook een omkering in de waardering van het arbeidsbegrip heeft de Europese geschiedenis ongunstig beïnvloed. In het kapitalistisch-technische tijdvak is de arbeid beroofd van zijn vormende waarde; in plaats van uitsluitend middel tot leven is het een middel geworden om zoveel mogelijk te produceren en te profiteren. De norm dat de arbeid er voor de mens is, werd omgedraaid: de mens leefde nog slechts voor de arbeid. Daarbij heeft de industrialisatie de arbeidsvreugde in z'n tegendeel doen verkeren: de arbeider werd een verlengstuk van de machine.

Tegenover deze negatieve tendensen in de moderne samenleving staan de waardevolle en daarop moet het vernieuwde Christendom zich bezinnen.

[p. 705]

Het moet noch individualistisch noch collectivistisch zijn, maar tussen beide een harmonisch evenwicht trachten te vinden. Het moet zowel tot sociale rechtvaardigheid als ook tot een nieuwe erkenning van de menselijke persoonlijkheid komen. Brockmöller geeft hier een programma dat al eerder door bijvoorbeeld een Maritain (Humanisme Intégral) en een Guardini is opgesteld, maar dat nu op een radicaler en kernachtiger wijze wordt voorgedragen.

Dit nieuwe Christendom zal zich niet aan een bepaalde politieke organisatie binden, noch met de wapens verdedigd worden. Politieke macht en militair geweld zijn in het verleden te vaak een verleiding geweest voor het Christendom.

Het nieuwe Christendom kan slechts inspirerend werken door de kracht van haar overtuiging en door het voorbeeld dat ze in deze tijd van grote spanning en uitzichtloosheid geeft.

Het boek van Brockmöller dat vanzelfsprekend in vele opzichten te kort schiet en vaak te snel generaliseert - bij zo'n geweldig probleem dat hij aanpakt kan dit ook niet anders - is ongetwijfeld belangrijk. Het toont de worsteling van een gelovig man die tot klaarheid tracht te komen over z'n eigen tijd.

Een afdoende oplossing geeft hij niet; maar wat hij in dit boek aanbiedt, is een zeer gedurfd en persoonlijk antwoord dat hij ter verdere discussie aanbeveelt. Dit antwoord moet op hoge prijs worden gesteld. En het beste bewijs daarvan zou zijn de discussie met Brockmöller ernstig te nemen.