De Nieuwe Stem. Jaargang 11

[p. 675]

O. Noordenbos
Kort begrip

De gebeurtenissen van de laatste weken, met name het neerslaan van de Hongaarse opstand door Russische troepen, hebben op allen die een politiek van ontspanning en vergelijk waar dit mogelijk is, voorstaan, een even ontstellende als diep teleurstellende indruk gemaakt.

Zij die steeds de instandhouding en versterking van het anti-communistische westerse blok hebben bepleit, menen dat nu wel gebleken is, hoe, op z'n best naïef en illusoir, hoe verwerpelijk en gevaarlijk in feite een politiek is die een derde weg tussen de blokken of die een neutralisme propageert. Men kan niet anders dan partij kiezen, zeggen zij, tussen ‘west’ of ‘oost’ en wie niet vóór de krachtigste machtsvorming van het westen is, speelt eenvoudig het communisme in de kaart.

In dit licht gezien, moet de aanval van Engeland en Frankrijk, zo redeneren zij verder, hoe betreurenswaardig ook als een eigenmachtig optreden, tegen het meerderheidsgevoelen in de Verenigde Naties in en strijdig met het handvest van deze organisatie, toch ook beoordeeld worden op zijn merites, omdat hij gericht was tegen een gevaarlijke dictator die steun zocht en vond bij communistische wapenleveranciers.

Wij, die een derde weg voorstaan, zijn echter van oordeel dat de reacties op wat in Hongarije is gebeurd een gevaarlijke bewustzijnsverenging teweeg kunnen brengen en dit reeds doen. Wij zijn, ook na wat in Hongarije en in Egypte is gebeurd, er steeds nog diep van overtuigd dat beide geweldsuitoefeningen geen enkel vraagstuk nader tot zijn oplossing hebben gebracht, integendeel, er nog enige aan de bestaande hebben toegevoegd. Geheel in overeenstemming met onze overtuiging dat ‘war does not pay’ en ook kleine oorlogen veel erger en gecompliceerder gevolgen met zich mee brengen, wanneer zij schijnbaar een bestaand conflict uit de wereld hebben geholpen.

Wat in de laatste weken is gebeurd ontneemt ons het uitzicht op wat eraan vooraf ging. Want er bestonden beginstadia van ontspanning op lange termijn, die mogelijkheden in zich borgen en, omdat zij niet van toevallige aard waren en zijn, in zich blijven bergen.

Aan het neerslaan van de Hongaarse opstand zijn van Russische zijde aarzelingen voorafgegaan die verband houden met wat zich in de laatste jaren in de Sowjet-Unie heeft voltrokken en waarvan de destalinisatie een symptoom was. Een symptoom, omdat de oorzaken

[p. 676]

dieper liggen, in de veranderingen die zich afspelen in de economische, sociale en culturele werkelijkheid. Er zijn in Rusland groepen ontstaan van werkers in de industriële, administratieve, wetenschappelijke, artistieke, culturele sectoren die vroeg of laat - en door de eenmansdictatuur van Stalin te laat - aan hun behoefte niet alleen, maar aan de noodzaak - wil hun werk niet nutteloos zijn - van meer vrijheid, welstand, minder gecentraliseerde bureaucratie, aan hun verlangen naar het dragen van verantwoordelijkheid zonder gevaar van beschuldiging van sabotage, uiting moeten geven.

Elk stelsel is onderworpen aan zijn eigen ontwikkelingswetmatigheden. Te spreken van het communisme als een zichzelf gelijkblijvend totalitair stelsel kan niet meer na de opheffing van de komintern en de geboorten van nationaal communismen als in Yoego-Slavië en nu Polen. De ontwikkeling is een proces dat zich van binnen uit voltrekt, dat zich uit in de verschuiving van binnenlandse verhoudingen en dat zich ook in het optreden naar buiten moet vertonen. Maar het was geen verandering van decor, van Stalins dreigende snor naar Chroetsjows glimlach.

In de Satellietlanden moet de behoefte aan vrijheid nog veel groter zijn dan in Rusland zelf, omdat zij bovendien nog in de greep van een vreemde natie zitten. Maar deze landen kunnen ook alleen zichzelf bevrijden, hoewel dit proces niet los te denken is van de ontwikkeling binnen Rusland waarmee zij op tal van terreinen nauwe relaties onderhouden. In geen geval kunnen zij van buitenaf met wapengeweld worden ‘bevrijd’, zonder dat dit zal leiden tot een burgeroorlog die tot een ideologische wereldoorlog kan leiden.

Maar dan is het ook duidelijk dat waar een begin is gemaakt met het los maken van de banden met de Sowjet-Unie, deze ook nooit zo wurgend als voorheen kunnen worden. Hoe de situatie in Hongarije ook mag zijn of worden, terugbrengen in een toestand van vroegere horigheid kan Rusland het niet, eenvoudig daarom niet, omdat het zelf verandert en wat klemmender is, moet veranderen, wat ook tijdelijke machthebbers in Moskou wensen of besluiten. Rusland zal zijn handen moeten aftrekken van zijn satellietlanden, zoals het westen dit zal moeten doen van zijn koloniale gebieden, voorzover het daartoe al niet is gedwongen.

Het gevaar dat het westen nu loopt is dit, dat het, gebiologeerd door wat in Hongarije is gebeurd, zich vast gaat leggen op een politiek van de korte baan, in opvoering van zijn bewapening zijn heul en kracht zal menen te vinden, het communistisch blok zal willen isoleren en

[p. 677]

vergeten dat wij leven in een wereld waarin dit eenvoudig niet meer mogelijk is. Het gevaar bestaat dat het westen juist de ontwikkeling in Rusland naar menselijke vrijheden en rechten zal frustreren, gebannen als het zit in zijn eigen ideologie van de onveranderlijke gevaarlijkheid en onmenselijkheid van het communisme. Als het westen hiervoor geen begrip weet op te brengen en enkel zijn heil zal zoeken in het pure anti-communisme, dan zal het niet veel meer bereiken dan dat het gevreesde communisme zijn speelruimte in andere continenten zal zoeken en deze vinden waar de anti-westerse sentimenten toch al sterk zijn en onze morele afkeer van het Russische regime om zeer begrijpelijke redenen weinig weerklank vindt. Het Egyptische avontuur heeft daar op zijn minst zulk een effect gehad als de overval van Rusland op Hongarije in het westen.

Wij wensen niets te vergoelijken van wat Rusland doet in Hongarije. Daarbij voelen wij wel de behoefte en achten het onze plicht ons hoofd koel te houden bij de bedenkelijke pogingen om de Hongaarse tragedie te gebruiken om de politiek van tweedeling der wereld die ons nu juist in de laatste weken haar verschrikkelijke gevolgen en dus haar eigen fiasco heeft getoond, versterkt voort te zetten.

Als voorstanders van een politiek van ontspanning en verstandhouding tot het uiterste, als tegenstanders van elke vorm van dictatuur en heel- en half-koloniale onderdrukking, die overtuigd zijn dat een toestand van gewapend evenwicht geen enkele waarborg voor en geen enkele uitweg naar vrede geeft, kunnen wij dan ook onmogelijk de keuze aanvaarden tussen oost en west op de wijze waarop zij ons wordt gepresenteerd.

De rechten en vrijheden van het Westen zijn ons zo dierbaar als wie ook. Als wij ze toewensen aan wie ze niet bezitten, moeten wij niet menen dat wij ze kunnen beschermen achter een wal van bewapening die ons materieel zware lasten oplegt en geestelijk aanvreet zodat deze rechten en vrijheden bij ons zelf niet veilig meer zijn. Nog minder menen wij dat wij ze met wapens kunnen brengen aan anderen. Slechts dan zijn zij bij ons veilig en kunnen wij er eerlijk voor in de bres springen wanneer zij de grondslag zijn van onze houding tegenover de gehele wereld die groter is dan het westen alleen.