De Nieuwe Stem. Jaargang 11

[p. 634]

O. Noordenbos
Heine in Weimar

Een wandeling door Weimar, het Thuringse stadje dat zo vele beroemdheden uit de Duitse wereld van ‘Dichter und Denker’ heeft geherbergd, brengt de bezoeker die even tevoren het nog zo troosteloos kapotte Berlijn heeft verlaten, in een sfeer-van-lang-geleden. Hij betreedt de statige woning waar de grote dichter en deftige minister Goethe heeft geresideerd, hij gaat het eenvoudige burgerhuis binnen, waar Schiller heeft gewoond, hij loopt voorbij het Cranach-huis, stuit op een standbeeld van Liszt, wiens huis ook nog aanwezig is, hij vindt een Leibniz-allee, een Schopenhauerstraat. een Wielandplein en waarachtig ook een Heinrich Heinestraat. al heeft Heine nooit zijn tenten in Weimar opgeslagen.

Heine wordt in de Deutsche Demokratische Republik weer tot een der allergrootsten van de Duitse literatuur verheven. Dit is een eerherstel. Maar behalve hem in ere te herstellen wil men hem, die zo lang gehoond en versmaad en uit de herinnering werd verbannen, ook een nieuwe populariteit bezorgen. De Heine-Konferenz die te Weimar van 8 tot 13 oktober is gehouden, was mede te dien einde belegd.

Heine heeft het slecht gehad in Duitsland. Niet alleen tijdens het nazi-regiem, maar reeds lang daarvoor was hij de schietschijf van alle antisemieten, hij, de ‘freche kleine deutsche Jude’. Hoe grondig Heine in de laatste decenniën uit de herinnering van de Duitse jeugd - hij die juist de jeugd zo aan kan spreken - was weggevaagd, zou ik niet duidelijker weten te maken dan door een anecdote, die zelfs een waar verhaal is, mij door een IJslander verteld.

Na de laatste oorlog waren uit verschillende gebombardeerde Duitse steden een aantal meisjes naar IJsland gegaan, waar zij als dienstmeisjes werkten en wat op hun verhaal konden komen. Bij een vriend van mijn zegsman was ook zo'n meisje in huis, de dochter van een Hamburgse bankier en studente. Toen op een keer een bezoeker het met de gastheer niet eens was over het auteurschap van het gedicht ‘Die Grenadiere’ en hij volhield dat het van Schiller was en niet van Heine, zei de gastheer: dan zullen we het maar eens vragen aan Hildegard (het dienstmeisje uit Hamburg). Hildegard kwam binnen en op de vraag of ‘Die Grenadiere’ niet van Heine was, zette Hildegard een verbaasd gezicht en vroeg: Heine, wie is dat dan?

Heine was bij wijze van spreken te Weimar - op de conferentie -

[p. 635]

te gast, als eregast dan. Hij was er wel eens geweest bij zijn leven, nl. op bezoek bij de grote Goethe, en op de kleine tentoonstelling ter conferentie kon men Goethes dagboek opengeslagen zien liggen op de datum van het bezoek van Heine. Weimar is als conferentie-oord gezocht, vanwege de illustere herinneringen, al kwam ook Hitler er wel eens op bezoek bij de zuster van Nietzsche, die getrouwd was geweest met een verwoede antisemiet. Die zuster, mevrouw Förster - Nietzsche, beheerde het Nietzsche-archief te Weimar en Nietzsche zelf heeft zijn laatste jaren voornamelijk daar doorgebracht. De kamer waarin hij woonde met bed, leun- en rolstoel, is er nog, maar is niet publiekelijk toegankelijk, omdat men geen pelgrimage naar deze reliquien wenst van bewonderaars, die in hem een voorloper van het fascisme willen zien. Mettertijd zal het archief, dat nu opgeborgen is in, naar ik meen, het Goethe- en Schiller-archief, een der wetenschappelijke instituten, die Weimar rijk is, weer geordend worden. Wel ziet men hele klassen schoolkinderen door het Goethe-huis lopen onder geleide van hun meesters of juffrouwen. Er is veel te zien in dit huis dat eigenlijk bij Goethes leven al een museum was, zoveel heeft hij verzameld. Maar liefelijker ligt het Gartenhaus waar hij eerst heeft gewoond.

Heine, om naar hem terug te keren, wil men in Oost-Duitsland dus weer tot het volk brengen. Na de doodzwijgcampagne die onder het fascisme zo ver ging, dat de dichter van het Lorelei-lied, dat geen Duitser niet kent, in een literatuurgeschiedenis als onbekend stond genoteerd, wil men weer doen kennen, ook als dichter van het ‘Buch der Lieder’, maar niet minder als politiek dichter en schrijver. Want Heine wordt beschouwd als de dichterlijke exponent van de revolutionaire gevoelens en gedachten waar Marx en Engels, met wie Heine bevriend is geweest, al waren ze heel wat jonger dan hij, in het politieke vlak uiting aan hebben gegeven. Een der beste referaten van de conferentie was van een Oostberlijnse jonge ‘Heine-Forscher’ en wel over het klassieke politieke gedicht van Heine: Deutschland, ein Wintermär chen. Maar er werd niet in het minst getracht van Heine een communistisch-marxistisch dichter te maken. Nu was deze conferentie ook een wetenschappelijke bijeenkomst en er waren overwegend germanisten met een speciale belangstelling voor Heine. Overigens een internationaal gezelschap, als men bedenkt dat alleen onder de sprekers al de volgende landen waren vertegenwoordigd: Oost-Duitsland, West-Duitsland, Frankrijk, Engeland, Zweden, Tsjecho-Slowakije, Hongarije, Polen, de Sowjet-Unie, China, Japan (waar blijkbaar Heine ijverig is en wordt bestudeerd). Gelukkig zijn niet alle referaten uitgesproken, omdat men aan de discussie alle ruimte wilde geven.

[p. 636]

Een der positieve resultaten van deze conferentie was, dat na enkele inleidingen over dit onderwerp het besluit is genomen, dat een kritische volledige uitgave van Heine's werken zal verschijnen. Deze zal tot stand komen door de samenwerking van West- en Oostduitse germanisten en Heinekenners met medewerking van deskundigen van buiten Duitsland waar dit gewenst is. In een der referaten is de vraag gesteld of de vorm van Heines gedichten niet te zeer door de tijd van hun ontstaan was bepaald en of ze de jonge generaties nog zo zouden aanspreken als oudere generaties dit zouden wensen. Hoe dit ook zij, de gedichten van Heine hebben nog een lang leven in de vele liederen waarvan zij de tekst vormen.

Maar het is mogelijk dat de prozaïst Heine het op den duur wint van de dichter en een herleefde belangstelling zal hem waarschijnlijk weer eren als een der grootste prozaïsten in de Duitse taal. Men zou zich wel eens kunnen afvragen of hij niet té voortreffelijk schreef, of zijn geest, zijn ironie, zijn ‘Witz’ nog wel te volgen zijn. De vraag is daarom niet zo absurd als ze schijnt te zijn, omdat in een voortreffelijk referaat van Westduitse zijde over Heine en de Franse-Duitse betrekkingen werd opgemerkt dat Heine voor zijn Franse lezers in zijn in het Frans geschreven geschriften soms te veel ‘esprit’ aan de dag legde.

Voor Oost-Duitsland zou lezing van Heine nog een bijzonder effekt kunnen hebben. Een Tsjechische professor in de germanistiek maakte mij deelgenoot van zijn bezorgdheid over de Duitse taal. Wij hadden het over het verschil tussen Oost- en West-Duitsland, bijvoorbeeld bij vergelijking van de architectuur van de wederopbouw in West- en in Oost-Berlijn. Overigens heb ik geen goed woord gehoord over de fameuze Stalin-allee te Oost-Berlijn in dit intellectuele milieu. Genoemde professor was van mening dat de eenheid van Duitsland niet hoefde te stranden op de verschillen in economische structuur; dat zou met wat geven en nemen wel te klaren zijn, maar er werden volgens hem twee soorten Duits gesproken. In het Oosten was het Duits eenvoudiger en meer op de man af maar tegelijk ook armer. Hij vond het blijkbaar nogal erg, maar het is heel wel mogelijk dat zich achter dit verschil zeer uiteenlopende mentaliteiten vertonen. Dan zou inderdaad het lezen van Heine een der beste remedies kunnen zijn tegen de dreigende taalverarming.

Men had geen ogenblik het gevoel dat men sprak met mensen die op hun woorden moesten letten, maar ik heb toch de vraag niet voor mij kunnen houden of wij, laat ons zeggen, een jaar of vier geleden ook zo ongedwongen hadden kunnen praten. Men wilde wel toegeven

[p. 637]

dat dit misschien iets minder gemakkelijk zou zijn geweest. Toen ik verder ging met vragen en vroeg wat wij moesten denken van de opstand der arbeiders in juni 1953 in Oost-Duitsland en ik eraan toevoegde dat mijn opvatting van marxisme mij verbood genoegen te nemen met een verwijzing naar provocaties van uit het westen, kreeg ik van een pas afgestudeerde jonge man het antwoord, dat er inderdaad een grote mate van ontevredenheid bestond onder arbeiders over hun situatie en dat die dringend verbetering eiste, en dat maatregelen al in voorbereiding waren maar nog niet uitgevoerd. Enkele dagen voordat zij zouden worden afgekondigd, was de opstand uitgebroken en dat schreef hij toe aan agitatie vanuit het westen. Ik heb mij met dit antwoord maar tevreden moeten stellen.

Soms krijgt men er wel enig begrip van hoe gecompliceerd de dingen kunnen liggen in de persoonlijke sfeer. Een lang gesprek met een Westduitser en een vrouwelijke docente aan een Oostduitse universiteit heeft mij aan het nadenken gebracht. De Westduitser verklaarde dat hij als een ‘schrecklicher Individualist’ (hij leek mij op die zelfbetiteling nogal trots te zijn) toch niet in Oost-Duitsland zou kunnen aarden. Een tijdje later vertelde hij van een ervaring die hem altijd was bijgebleven, hoe hij, denkelijk in '42, voor het eerst met een langdurig verlof van het Oostfront naar huis terug had mogen gaan, hoe winters en bar koud het nog in Rusland was, hoe hij in Polen het eerste groen had gezien en te Düsseldorff de lente volop had genoten. Ik bedacht later, dat hier geen woord van afgrijzen was gezegd over de verwoestingen en de afschuwelijke terreur die het leger waar hij in diende in de veroverende Russische gebieden had uitgeoefend. Nee, het sentiment kwam alleen tot uiting in het ervaren van de ‘Frühling’. Mijn andere gesprekspartner was in Nederland lerares geweest op een Duitse school, zij hield van de westerse sfeer die zij in Nederland had geproefd en was na de oorlog eerst jaren lang in West-Duitsland werkzaam geweest. Toen zij naar Oost-Duitsland zou gaan, was haar dit zeer afgeraden, maar op een of andere wijze trok het haar, ofschoon zij, politiek gesproken, met de daar geldende leer weinig verwantschap gevoelde, maar er zich ook nooit echt in verdiept had. Het dienende, het pedagogische in haar leeropdracht had haar blijkbaar aangetrokken en zij had er geen spijt van gehad, al miste zij, nu ja, U begrijpt wel - dít en zij maakte een gebaar met haar vingers in de lucht. Ik had wel begrepen wat zij bedoelde, toen zij verzuchtte, dat het wel heerlijk moest zijn toegang te hebben tot zoveel waar zij van waren afgesneden. Maar ik begon toen ook iets te begrijpen van het

[p. 638]

verschil tussen de ‘verschrikkelijke individualist’ die in de grond niets anders behoefde te zijn dan een conformist om zich als individualist te kunnen afficheren en deze zelfstandig denkende vrouw met een paar schrandere, geestige ogen die haar eigen weg ging, een persoonlijkheid die niet nodig had zich als individualist aan te kondigen. Aardig was hoe zij haar Westduitse confrater bij haar neus langs vertelde dat haar studenten nu niet zo'n beste achtergrond bezaten, omdat nu eenmaal in Oost-Duitsland de studenten meestal uit het proletariaat voortkwamen in tegenstelling met West-Duitsland. Maar zij had er wel plezier in hun iets bij te brengen waardoor een heel andere wereld voor hen openging al waren ze nog niet aan Kafka toe.

Om tot Weimar terug te keren, het is een toch wat vreemd stadje met zijn haast drukkende herinnering aan de grote dichters en denkers, maar ook met zijn, naar men mij vertelde, wat vreemde bevolking van nogal veel gepensioneerden, oud-militairen, oude dames die in min of meer berooide toestand hun stand trachten op te houden, een bevolking met weinig proletariërs, want industrie is er zo goed als niet. Dat heeft toch niet kunnen voorkomen dat ook midden in Weimar bommen zijn geworpen die een stuk van het hertogelijk slot hebben vernield, gelukkig niet de wondermooie, zuiver klassicistisch gestileerde zaal die dient voor concert of niet te grote bijeenkomsten.

Weimar was tamelijk nazistisch, zoals heel Thuringen een bolwerk van de nazis is geweest. En dan te bedenken dat in dit stadje in 1918 de Duitse republiek is uitgeroepen. Het was wel typisch Duits dit in een provinciestad te doen, ver van de grote centra waar het hart van het land klopte. Hier had ook stof in gezeten voor een politiek gedicht in de trant van een ‘Wintermãrchen’. Het woord ‘schizofreen stadje’ kon ik niet kwijt raken.

Het is een klein feest om op een stralende oktoberdag op zoek te gaan naar Goethes Gartenhaus dat van de stad af gerekend aan de overkant van de kronkelende Ilm ligt. Goethe wandelde ook graag in de omgeving en het is in die omgeving dat het concentratiekamp Buchenwald is opgericht.

Nu is het een museum van verschrikkingen, van onvoorstelbare gruwelen die mensen in koelen bloede op hun medemensen hebben bedreven. Het is goed geweest van de Amerikanen dat zij een groot deel van de Weimarer bevolking hebben gedwongen de bergen lijken te laten weghalen die er bij hun komst in Buchenwald lagen opgestapeld, opdat ze later in Weimar niet zouden kunnen zeggen dat het allemaal gruwelverhalen waren geweest die over Buchenwald in om-

[p. 639]

loop waren. Zij hadden immers, voordat de Amerikanen kwamen, ook ‘nooit iets geweten’. Het is goed dat er klassen van schoolkinderen naar Buchenwald gaan om te zien wat mensen is aangedaan, evengoed als zij door het Goethehuis worden geleid. En sommigen van hen zullen misschien ontzet even stilstaan bij het schrijnendste wat ik zag; een paar kinderschoentjes, alsof er zo even een paar kleine voetjes uit waren gestapt.

Om met Heine te eindigen: Wie heeft ooit als hij het volk, welks taal hij zo meesterlijk heeft gehanteerd, een spiegel voorgehouden, opdat het zichzelf zou zien. Maar het heeft niet willen zien. En toch zal het zichzelf moeten leren durven zien. Daarom kan het Heine niet missen.