De Nieuwe Stem. Jaargang 11

[p. 541]

Ex libris

Kurt Breysig, Die Geschichte der Menschheit, De Gruyter & Co., Berlin W., 5 dln., 1955.

Elk boek heeft zijn geschiedenis. En dit al een heel bijzondere. In 1905 had de schrijver zijn ‘Stufenbau und die Gesetze der Weltgeschichte’ voltooid. Hij had daarin de gedachte bepleit dat elke volgroeide cultuur zijn oertijd, oudheid, middeleeuwen en nieuwe tijd doorliep, een ‘natuurlijk’ verloop, onafhankelijk van de ‘absolute’ tijd. Hij werd daarmee de eerste die de voorstelling der ‘ongelijktijdige gelijktijdigheid’ schiep en tegelijk een der vernieuwers van de cyclische voorstelling omtrent het verloop der geschiedenis. Zijn beroemdste navolgers vond hij in Spengler en Toynbee. Van Spengler verschilt hij hierin dat hij de beide consequenties die deze trok vermeed. Terwijl immers bij Spengler alle culturen afzonderlijke ‘organismen’ zijn, los van elkaar, neemt Breysig nochtans een algemene geschiedenis der mensheid aan. En terwijl Spengler de kring ook van de westerse beschaving doorlopen achtte, is van dat pessimisme bij Breysig niets te vinden. Van Toynbee verschilt hij doordat hij dichter dan deze bij het ‘gewone’ patroon bleef. Meer dan beschouwing geeft hij verhaal. Hij vermeed bovendien diens consequentie van een volledige de-europeïsering van het geschiedbeeld. Breysig's wezenlijke aandacht bleef op Europa gericht.

Na 1905 op ongeveer 0-jarige leeftijd begon Breysig, al schreef hij als Berlijns hoogleraar in de geschiedenis nog een dozijn andere werken, aan wat hij ongetwijfeld als zijn hoofdwerk bedoeld heeft, een geschiedenis der gehele mensheid, waarvan wij hier de tweede druk aankondigen. Alle elementen, hierboven genoemd, zijn daarin terug te vinden: de ‘ongelijktijdige gelijktijdigheid’, de cyclische gedachte, de uiteindelijke eenheid der mensheidsgeschiedenis en het nog sterke, voor het moderne gevoel te sterke, accent op Europa en háár voorgeschiedenis.

Het verschijnen van het eerste deel - nu deel I en II - ‘Die Anfänge der Menschheit’ en ‘Die Völker ewiger Urzeit’ behandelend, met zijn in deze druk 814 bladzijden heeft de schrijver nog zelf beleefd want het verscheen al in 1907. Maar zo vlot als het begin, zo traag liep het vervolg. Hoe groot zijn werkkracht ook was, hij heeft de drie overige delen nog wel kunnen schrijven, doch niet meer voor de druk gereed kunnen maken. Toen hij stierf stond de machtige bouw nog in de steigers. Dank zij eindeloze zorg en onvermoeide doorzetting zoals in de regel alleen een liefhebbende weduwe die kan opbrengen - Gertrud Breysig verantwoordt haar aandeel in III, blz. V -, is nu echter de bouw dan toch voltooid. Tot omstreeks het einde der vorige eeuw, zoals, gezien de tijd der conceptie ook wel van meetaf aan de bedoeling zal zijn geweest. Bij de 814 bladzijden van de eerste twee delen voegde zij de 862 pagina's van de drie volgende.

Bij dit geheel schreef Toynbee een voorwoord. Begrijpelijk wijst hij daarin op het verschil van menselijke lotsbedeling. Wat hem, Toynbee, vergund was, zijn levenswerk af vóór zich te zien, bleef Breysig ontzegd. Londen 11 april 1954 is dat voorwoord ondertekend, dezelfde dag, zoals hij meedeelt, waarin hij de laatste

[p. 542]

revisie van het laatste vel van zijn index met zijn fiat naar de drukker kon sturen. Toynbee herhaalt in dat voorwoord zijn bekende, maar daarom niet minder juiste opvatting dat de ‘verkorting der afstanden’ alle volken tot één gemaakt heeft op een ogenblik dat zij daaraan door gebrek aan kennis van elkaar, geestelijk nog niet toe waren. En hij begroet in Breysig's boek een der middelen om die achterstand in te halen. Want, zonder het met zoveel woorden te zeggen, laat hij uitkomen dat het boek in opzet omvattender is nog dan het zijne. Het behandelt de geschiedenis van alle culturen en het omvat niet alleen politieke geschiedenis maar ook die van de cultuur in de ruimste zin.

De geschiedenis van dit boek dient de lezer steeds in de gedachte te houden. Hij heeft hier te maken met een opzet van vijftig jaar geleden, hoe nieuw die destijds ook geweest moge zijn, terwijl de schrijver de pen al moest neerleggen, een dertig jaar nadat hij begonnen was, dus nu ook al twintig jaar terug. Zo vindt men bij hem, om één voorbeeld te noemen, de ‘wieg’ van de mensheid nog in de Achterindische Archipel geplaatst (I, 2); bewijs dat hij op de hoogte was van de nieuwste theorieën daaromtrent toen hij schreef; bewijs tevens echter dat hij het niet was van de nu meer gangbare opvatting dat die ‘wieg’ niet in Oost-Azië, maar in Centraal-Afrika gestaan zou hebben.

In dat onvermijdelijk op tal van punten verouderd-zijn van dit werk op het ogenblik reeds dat het voor het eerst in zijn geheel verschijnt ligt iets onmiskenbaar tragisch. Als hij op blz. 248 van het vierde deel over de kathedraal van Beauvais komt te spreken, schrijft hij naar aanleiding van de torso gebleven toren daarvan, die meer dan 160 meter hoog had moeten worden, dat dit torso-gebleven-zijn de grootsheid van die bouw niet vermindert, maar vermeerdert ‘wie jede Tragik des Nichtvollendens’. Dat geldt ook hier. In 1932 legde hij op 65-jarige leeftijd zijn ambt neer om zich geheel aan zijn levenstaak te kunnen wijden. Maar men zal wel niet mistasten in het vermoeden dat ook het zien-aankomen van het Hitler-regiem, waarvan hij van begin tot eind een tegenstander geweest en gebleven is, dat besluit mede veroorzaakt zal hebben. Op zijn zachtst gezegd heeft de ellende in zijn land het tot stand komen van dat levenswerk geremd en heeft hij de angst moeten beleven het de voltooiïng niet meer te doen. 16 juni 1940, dezer dagen ook al weer 16 jaar geleden, kwam aan dit werk- en waakzaam leven in het huis in Rehbrücke bij Berlijn berustend een einde.

J.R.

Général de Gaulle: Mémoires de Guerre dl I ‘L'Appel’ 1940-1942. Paris Librairie Plon 1954.
Weygand (de l'Académie Francaise): En lisant les Mémoires de Guerre du général de Gaulle. Paris Flammarion 1955.

Toen ten tijde van de Franse capitulatie in Juni 1940 de zich in Engeland bevindende de Gaulle een brief aan Weygand schreef om de laatste aan te sporen zich naar Londen te begeven en van daar uit het anti-Duitse verzet te leiden kreeg hij ten antwoord:

‘Si le colonel en retraite de Gaulle veut entrer en communication avec le général Weygand, il doit le faire par la voie régulière.’

Er is wellicht geen epistel denkbaar, dat de twee hieronder te bespreken figuren beter tekent. De één, oud

[p. 543]

leraar in de geschiedenis aan de militaire academie van St.-Cyr, de man van ‘France quand-même’ met een onverzoenlijke haat tegen alles wat Duits is, niet geheel ontoegankelijk voor vooruitstrevende denkbeelden (misschien de verklaring voor het politieke isolement, waarin de Gaulle zich de laatste tijd zelfs ten opzichte van de ‘Gaullisten’ bevindt?) en met een sprankelende stijl, o.i. de allerbeste Franse prozaïsten niet onwaardig, de ander de bureaucraat met een ‘Weltfremdheit’, die welhaast doet denken aan die van een middeleeuwse kloosterling.

De Gaulle's mémoires (dl I ‘L'Appel’) behandelen in hoofdzaak de periode 1940 - Juni 1942, waarin de Gaulle, omringd door een handjevol getrouwen, zich vanuit Londen tot het Franse volk richtte. Misschien nog belangrijker voor het begrijpen van de Gaulle's optreden zijn de hoofdstukken I en II. Het eerste geeft een beschrijving van de binnenlandse politieke toestanden in Frankrijk in het tijdperk tussen de beide oorlogen, het tweede behandelt het jammerlijke falen van de Franse militaire leiders in de slag om Frankrijk in 1940, dat door de Gaulle wordt gezien als een repercussie op het Franse militaire denken van de in Hoofdstuk I beschreven politieke situatie.

Het is duidelijk, dat Weygand (de l'Académie Francaise) zich voornamelijk te weer stelt tegen de door de Gaulle geuite critiek op zijn militaire beleid. De politieke controverse, tussen hem en de Gaulle ontstaan, heeft in hoofdzaak betrekking op een drietal punten. Ten eerste op de kwestie van Weygands beleid als opperbevelhebber der geallieerde strijdkrachten in de slag om Frankrijk, ten tweede op de vraag naar de al dan niet wenselijkheid om na Frankrijks val de oorlog tegen Duitsland in de Franse koloniën voort te zetten en ten derde op de door Weygand betwijfelde juistheid om met het in 1939 be schikbare militaire potentieel überhaupt aan Duitsland de oorlog te verklaren.

Wij zouden hier nog een vierde punt aan willen toevoegen. De Gaulle stelt - en Weygand neemt dit, zij het in misvormde zin, over - dat het Franse militaire denken in 1940 voornamelijk een weerspiegeling was van Frankrijks binnenlandse politieke toestand. Zou dan niet het aan de dag getreden verschil in militaire concepties tussen de Gaulle en Weygand een repercussie kunnen zijn van hun beider verschil in politieke en sociale opvattingen? Het collaboranten-optreden van Weygand in 1940 en de Gaulle's onverzettelijkheid pleiten ook voor deze visie. De vergelijking, met de Nederlandse godsdiensttwisten tijdens het twaalfjarig bestand, waarin ‘Reckelycken’ en ‘Precyzen’ tegenover elkaar stonden, dringt zich bij de lezing der besproken twee werken wel zeer sterk op.

L.S.

Jef Last: Zo zag ik Indonesië. N.V. Uitg. W. van Hoeve, 's Gravenhage/Bandung, 1956.

In aflevering 4 van deze jaargang besprak D.M.G. Koch, terecht, Jef Last's ‘Bali in de kentering’ met grote lof. ‘Zo zag ik Indonesië’ bereikt het peil van het Bali-werk slechts bij vleugen. Terwijl Last de Balise samenleving grondig en van binnen uit heeft leren kennen en met zijn beeldend vermogen voor ons in haar vele paradoxen en nuances heeft doen leven, beschrijft hij overig Indonesië meer van de buitenkant, als een journalist die tevreden is met flitsende momentopnamen.

[p. 544]

Nu heb ik in dit tijdschrift reeds herhaaldelijk op de betekenis van de ‘journalistenboeken’, met name voor een beter begrip van Aziatische landen, gewezen. Ook ‘Zo zag ik Indonesië’ heeft zeker goede kwaliteiten, boeiende hoofdstukken en leerzame beschouwingen. Het autobiografische eerste hoofdstuk en de reportages over reizen naar Kalimantan Barat (West-Borneo) en Flores tonen ons de schrijver op zijn best.

Maar het boek vertoont ook ernstige tekortkomingen. De slordigheid van Jef Last is niet te overtreffen, en is ook bij een journalistieke behandeling gemakkelijk te vermijden. Is het nu persé nodig vrijwel iedere naam verkeerd te spellen - een zo consequent door Last volgehouden hebbelijkeid dat hij zelfs zijn zwager Barend ter Haar van een verkeerde voornaam voorziet (p. 25)?

Verder zijn de beschouwingen van Jef Last op het terrein der ‘grote politiek’ uitermate aanvechtbaar. Zijn rancune als communistisch renegaat voert hem zover, dat hij in volle ernst gelooft in het gevaar dat het nieuwe China Indonesië - blijkbaar na het militair te hebben onderworpen (pag. 138) - ‘als satellietstaat (zal) exploiteren’ (p. 279).

Toch leidt dit ressentiment Jef Last gelukkig niet, als Frans Goedhart, tot een schoolmeesterachtig kapittelen van de Indonesiërs om hun afwijkingen van de Westerse ‘grote politiek’. Zijn houding ten opzichte van Indonesische mensen en verhoudingen blijft er voortdurend een van een zeker menselijk begrip, en tevens een van verstandige terughouding.

Met alle critiek die ik op Jef Last's boek heb, geloof ik toch dat zijn houding tegenover individuele Aziaten de enig aanvaardbare is in de tweede helft van de twintigste eeuw.

W.F.W.