De Nieuwe Stem. Jaargang 11

[p. 535]

J.B. Charles - W.F. Wertheim
De verrassende slotregel

Naar aanleiding van J.A. VAN DER VLIS, ‘Tragedie op Texel. Een ooggetuigenverslag van de opstand der Georgiërs in April 1945’, vijfde druk, Becht's Uitg. Mij., den Burg.

In een oude jaargang van De Nieuwe Stem kan men een essay aantreffen van Frank Lulofs over ‘De verrassende regel in de poëzie’. Hij schrijft, naar aanleiding van een enkel voorbeeld: ‘Deze regels nemen door hun positie op het eind van het gedicht natuurlijk een zeer voorname plaats in; het is een sluitstuk, en wat voor één!’

Lulofs heeft het hier over een regel, die het hele vers ineens boven zichzelf uittilt. Men kan zich echter ook een slotregel voorstellen, die het hele effect van een vers, of zelfs van een boek, teniet doet. Zo iets doet zich, helaas, voor bij de overigens zo geslaagde, vijfde ‘aanzienlijk uitgebreide en verbeterde’ druk van Van der Vlis' ‘Tragedie op Texel’.

Dit spijt recensenten te meer, daar zij beiden bij de voorgeschiedenis van deze druk persoonlijk betrokken zijn. De eerstgenoemde van ons schreef uitvoerig in ‘Volg het spoor terug’ over zijn ondergrondse contacten met de Armeniërs, die in Duitse dienst waren, maar vol spanning wachtten op het ogenblik, dat zij zich bij de geallieerde troepen zouden kunnen aansluiten. In hetzelfde boek beschreef hij de moedige opstand van de Georgische troepen in Duitse dienst op Texel. Aan het eind van dat hoofdstuk sprak hij zijn ernstige ongerustheid uit over het lot van deze moedige bondgenoten na hun terugkeer in de Sovjet Unie.

Voor deze ongerustheid bestond ook wel reden. Deze Armeniërs en Georgiërs waren tenslotte, zij het na ongelooflijke ontberingen in Duitse krijgsgevangenschap, om hun leven te redden in Duitse dienst getreden. In de ogen van de Russen waren zij dus min of meer gelijk te stellen met onze Nederlandse Oostfrontstrijders. De opstandpogingen der Armeniërs en Georgiërs waren zeker ook voor een deel gestimuleerd door de wens, zich in de ogen van het eigen volk te rehabiliteren.

Men kon, hier in ons land echter, met enig recht betwijfelen of men in de Sovjet Unie wel voldoende op de hoogte was van de werkelijke gezindheid van deze groepen en van hun actieve samenwerking met

[p. 536]

ons ondergronds verzet. De onzekerheid omtrent hun lot werd mede in sterke mate bevorderd door het ontbreken, in de jaren na de oorlog, van vrijwel ieder contact, via correspondentie, met de Sovjet-Unie. Weliswaar was het bekend, dat vertegenwoordigers van de Sovjet-ambassade jaarlijks bij de officiële herdenking van de opstand op Texel aanwezig waren. Maar gezien de wijze waarop de Sovjet-autoriteiten met verraders, of wie zij voor verraders aanzagen, omsprongen, was dit in de ogen van Nederlanders, zelfs voor de groep der Georgiërs, nog allerminst voldoende reden om er gerust op te zijn.

Pas in 1954 kwam er enig licht in de zaak. Na een reis door de Sovjet-Unie schreef de tweede recensent in de Groene van 30 oktober het volgende:

‘Ons wordt door de GOKS, de Georgische afdeling van de WOKS, een souper aangeboden, rijkelijk omspoeld met Georgische wijn. Op een hartelijke welkomstspeech van de voorzitter, antwoord ik door de dappere strijd van de Georgiërs, op een eilandje ten noorden van ons land, in herinnering te brengen. Ik had mij namelijk, na lezing van J.B. Charles' “Volg het spoor terug” waarin hij zijn ongerustheid uitspreekt over het lot van de naar hun vaderland teruggekeerde Kaukasiërs, vast voorgenomen te proberen, iets over hun lot te weten te komen. En nu krijg ik de kans.
De reactie is verrassend. Op de gezichten van de aanwezigen zie ik, dat zij zich haast niet kunnen bedwingen, en nauwelijks ben ik uitgesproken, of zij noemen de naam Teksel. Zij vertellen ons, dat de ruim 200 overlevenden hier destijds als helden zijn ontvangen; er is zelfs nog in 1948 een boek van de hand van een hunner over de opstand verschenen - de schrijver is nu assistent in de geschiedenis aan de Universiteit. Het spoor is teruggevonden.
De volgende dag vraag ik in een boekwinkel het boek - ik ken noch schrijversnaam noch titel. Onmiddellijk duikt de winkelier in een kast en haalt het te voorschijn. Helaas kan ik het niet lezen, het is in het Georgisch, maar de illustraties en de afgedrukte fascimilé's van verklaringen van Geallieerde officieren en uit onze illegale pers zijn interessant genoeg. Ik neem het boekje mee, ter geruststelling van allen, die zich de thuiskomst van deze moedige groep als een gang naar de hel hadden voorgesteld.’

Op dit nieuwtje kwam Van der Vlis afgestevend. Hij herkende een aantal illustraties in het Georgische boekje als afkomstig uit zijn ‘Tragedie op Texel’. Hij vroeg de schrijver van het stukje in de Groene

[p. 537]

hem het boekje af te staan, om te proberen de inhoud ervan vertaald te krijgen. Hierin is hij geslaagd met de hulp van Prof. Dr. C.L. Ebeling, die deze vijfde druk ook heeft ingeleid.

Evenals in de vroegere drukken heeft ook in deze nieuwste druk de schrijver gestreefd naar de grootst mogelijke objectiviteit. Maar in deze nieuwste druk was hij daartoe nog veel beter in staat, omdat hij nu de beschikking had over de visie en ervaringen van Georgische opstandelingen. Weliswaar blijkt de historicus, schrijver van het Georgische boekje, niet zelf tot de overlevenden van de opstand te behoren; maar hij ontleent zijn oorspronkelijke gegevens aan persoonlijke gesprekken met een aantal hunner.

Van der Vlis vertelt, dat in een kamp nabij Berlijn een uitvoerig onderzoek werd ingesteld naar de gedragingen van de Georgiërs, die van Texel kwamen. De commandant van de militaire afdeling, waarin zij enige tijd later werden opgenomen, ‘had grote waardering voor de voortreffelijke discipline van de Georgiërs’. ‘De uit Holland teruggekeerde partisanen werden hartelijk begroet door de Georgische maatschappij. De gebeurtenissen op Texel zijn in de pers op gepaste wijze beschreven. Een van de Georgiërs, die de opstand op Texel meemaakte, Dzjavoywilo, publiceerde na zijn thuiskomst een bundeltje gedichten, waarin de strijd bezongen werd.’ (v.d. Vlis, p. 118-119). Het Georgische boekje zelf tenslotte, waaraan Van der Vlis dit alles ontleent, heet: ‘De Georgische partisanen in Holland. De opstand op het eiland Texel’ (Tbilisi, 1948).

Aan het slot van zijn boekje vermeldt Van der Vlis, dat de schrijver van het Georgische boekje van elf hunner een korte biografie geeft. Hij schrijft verder over één officier, die uit het Duitse doorgangskamp volgens geruchten zou zijn ontvlucht. En dan komt ‘de verrassende regel’ aan het slot: ‘Zekerheid omtrent het lot van het gros dezer mensen geeft het boekje niet’.

De suggestieve werking van deze slotzin is zo sterk, dat ook de eerste recensent hem overnam als slot van zijn bespreking van Van der Vlis' nieuwste druk voor de radio. Misschien kwam hij hier mede toe door zijn preoccupatie met de hem na aan het hart liggende Armeniërs, omtrent wier lot men nog steeds in het onzekere is. Ook verkeerde hij in de mening, dat Van der Vlis dit alles uitvoerig met tweede recensent had besproken, wat niet het geval was.

Bij een verder doorpraten van deze kwestie kwamen wij tot de conclusie, dat deze overmatig voorzichtige en het gehele voorafgaande betoog eigenlijk tenietdoende slotzin volkomen ongegrond is. In een

[p. 538]

land met een grote verscheidenheid aan politieke denkbeelden en uitingen zou men zich nog kunnen voorstellen, dat een verzenbundel of een geschiedboekje zouden zijn gepubliceerd door individuen, die in strijd komen met de officiële visie. In de sfeer van de naoorlogse Sovjet-Unie was dit ondenkbaar. Wanneer in een in 1948 in de Sovjet-Unie uitgegeven boekje staat, dat de opstandelingen door de bevolking hartelijk ontvangen zijn; wanneer zij partisanen worden genoemd en als zodanig bezongen worden; wanneer de Sovjet-ambassade jaarlijks hun strijd mede herdenkt; wanneer Nederlandse bezoekers van Georgië nog in 1954 over deze partisanenstrijd vol enthousiasme horen spreken, en in een willekeurige boekwinkel het in 1948 verschenen boekje kunnen kopen - dan bestaat er over het lot van de gehele groep als zodanig geen enkele onzekerheid. Wat de mogelijkheid niet uitsluit dat een enkel individu op grond van vóór of ná de opstand gepleegde misdragingen, àls persoon moeilijkheden ondervindt; of per ongeluk na zijn terugkeer in Georgië een dakpan op zijn hoofd heeft gekregen.

Wij betreuren daarom de verwarrende slotregel, die een overigens uitermate nuttig en sympathiek boekje ontsiert.

Wij betreuren ook, dat omtrent het lot der Armeniërs nog steeds geen zekerheid bestaat. Wij spreken echter de hoop uit, dat van de zijde van de Sovjet-autoriteiten medewerking zal worden verleend om het persoonlijk contact te herstellen. Gezien de jongste ontwikkelingen in de Sovjet-Unie kan men dit bezwaarlijk een ‘verrassende slotregel’ noemen.