De Nieuwe Stem. Jaargang 11

[p. 492]

De vinger op de pols

I. Tien jaren Aziatische en Afrikaanse politiek in de Nieuwe Stem
door W.F. Wertheim

De Nieuwe Stem heeft gedurende zijn eerste tien levensjaren getracht de wereld in haar stormachtige ontwikkeling bij te houden. Ik heb op mijn beurt geprobeerd bij het doorbladeren van de tien jaargangen vast te stellen of het mogelijk was uit de inhoud van ons tijdschrift iets omtrent die stormloop te reconstrueren; en overeenkomstig de taakverdeling binnen de redactie heb ik dit in het bijzonder nagegaan met het oog op dat deel van de wereld dat gedurende deze tien jaren in toenemende mate het lot van de gehele mensheid is gaan bepalen, en dat wij het beste vooralsnog negatief kunnen omschrijven: dat deel van de wereld dat niet behoort tot wat wij plegen aan te duiden als ‘het Westen’.

Voorzover de eerste jaargangen zich bezighielden met de wereld buiten Europa, ging het, begrijpelijkerwijze, vooral om onze verhouding tot Indonesië. Na een eerste poging van De Josseling de Jong om begrip te wekken voor het Indonesisch nationalisme, ben ik daarbij zelf vrij vaak aan het woord geweest. Het zou naar ik meen daarom valse bescheidenheid zijn mijn aandeel in het hinderlijk volgen van de Nederlandse politiek in Indonesië te verzwijgen. Ik noteer uit ‘Nederland op de tweesprong’ (1946) de volgende zinnetjes over onze politiek, toen Nederland al bezet, maar Indië nog Nederlands was: ‘De Nederlanders wilden geen risico nemen - in een periode waarin niets zonder risico en het bij het oude laten zekere ondergang was’. Bovenal schrok ik bij het herlezen van mijn volgende woorden, die - gelukkig - vandaag de dag nóg niet in de letterlijke zin bewaarheid zijn: ‘En beseft men vooral niet, dat het falen van de onderhandelingen, dat gebruik van geweld den “laatsten dag der Hollanders op Java”, met alle door Multatuli - ik had moeten schrijven door Sentot - voorspelde begeleidingsverschijnselen, in een nabije toekomst onvermijdelijk zou maken?’

Misschien was ik ook wel wat te pessimistisch toen ik, na de eerste militaire actie - de politionele camouflage kunnen wij nu wel gevoegelijk afleggen! - mijn ‘Nacht over Java’ schreef, en na de tweede mijn ‘Nacht over Nederland’. Maar de Redactie voelde zich - ondanks de ook in De Nieuwe Stem met vreugde begroete souvereini-

[p. 493]

teitsoverdracht - nog in 1955 verre van gerust. In een Kort Bestek riep zij toen nòg uit: ‘Morgen komt Bartholomeusnacht. Morgen zal het misschien al te laat zijn voor het plan van Welter om de evacuatie van Nederlanders uit Indonesië voor te bereiden’. Want: ‘Vandaag viert Belsazar nog feest, met de ene overgebleven waardeloze parel’. Die parel heet West Nieuw-Guinea.

Al spoedig streefde de Nieuwe Stem naar verbreding. Allereerst door Indonesiërs zelf over hun problemen aan het woord te laten. Naar aanleiding van de overeenkomst van Linggadjati schreef de, wegens zijn verdiensten in het verzet - niet tegen maar van de Nederlanders! - tot lid van ons Noodparlement benoemde, Sunito: ‘En evenals tevoren zullen wij ons vertrouwen blijven stellen in de goede trouw van onze Nederlandse vrienden’. Hij kon niet weten, dat dit vertrouwen zou worden beantwoord, enkele jaren later, met opsluiting in een cel, en een uitzetting als ‘ongewenst vreemdeling’, wegens politieke activiteiten uit de tijd dat hij daar als Nederlands onderdaan niet alleen het recht maar zelfs de plicht toe had. ‘Het is bitter’, moest de Redactie in een K.B. schrijven, ‘dat Minister Donker de terugwerkende kracht zo ver heeft gedreven, dat er in de Kamer geen woord van waardering afkon voor deze verdiensten van Sunito uit de verzetstijd, die hem toch in zijn functie van Voorzitter der Parlementaire Enquêtecommissie beter bekend konden zijn dan wie ook’.

Wij hebben het, als Nederlanders, heus niet verdiend, dat nog steeds de beste Indonesische publicisten bereid zijn in ons land, in onze taal, hun denkbeelden uit te dragen. Het is een reden tot trots, vermengd met schaamte, dat deze nieuwe stem nog bij óns geregeld wil klinken.

De verbreding van ons gezichtsveld in de loop der jaren ging echter voort. Al spoedig werd het duidelijk, dat de gebeurtenissen in Indonesië niet op zichzelf stonden. Langzamerhand gelukte het ons, een venster op geheel Azië open te stoten.

In 1949, het jaar waarin de communisten hun gezag over geheel China vestigden, schreef onze beste China-kenner, wijlen Prof. Dr. J.J.L. Duyvendak, over het kernprobleem: ‘Landhonger in China’. Ik lees hierin: ‘Toch is er dit grote onderscheid met vroegere boerenopstanden, dat de leiders een welbewust programma hebben en geïnspireerd worden door het reusachtige experiment aan de andere zijde van de grens. Zij blijven daarbij Chinezen met een grote kennis der mentaliteit van het eigen volk’.

In de daarop volgende jaren kregen nog heel wat Aziatische landen een beurt. Arthur Lehning behandelde in 1950 Korea; Constandse

[p. 494]

schreef over de Perzische olie en over Japan; Engers eveneens over Japan; Pluvier over Pakistan; B. Sluimers over Vietnam, over de Amerikaanse politiek in Azië, en ook nog over ‘Irian, vergeten land en vergeten mensen’. Is dat nog Azië? De Nederlandse regering zou wel willen van niet. Maar het zal niet lang duren, of ‘De uitdaging van het Oosten’, waarover ik zelf schreef, zal ook daarvandaan klinken.

Behoort Israël tot Azië? Het zou wellicht zelf willen van wel. Maar op de Bandungse Conferentie der landen van Azië en Afrika werd het buitengesloten. Wij deden dit niet. Levie schreef in 1948 over de Joodse staat, en Max Brod deed het in 1950 opnieuw.

Intussen begon men in de Westerse wereld het vraagstuk van de niet-Europese landen in breder verband te zien. De term ‘laagontwikkelde gebieden’ kwam in de mode, en technische hulp werd de panacee voor alle kwalen. De Nieuwe Stem schonk aan dit vraagstuk in de jaargang van 1950 volle aandacht, maar niet in de gebruikelijke joyeuse ‘brave new world’-toon. Pearl Buck schrijft: ‘De enige grote en werkelijke moeilijkheid ligt in de onwil van een betrekkelijk kleine, maar machtige en gezaghebbende groep, om hun persoonlijk lot te schikken naar het welzijn van de maatschappij’. De schrijfster vraagt zich af, hoe deze moeilijkheid te overwinnen. Zij heeft de durf om te antwoorden: ‘Ik weet het niet’. Maar ook om te besluiten met de woorden: ‘Wij staan gereed om op te marcheren, zodra de kunstmatige wet van vraag en aanbod, die een gevolg is van het principe van de persoonlijke winst ten koste van de gemeenschap, het zal toestaan’.

De lens van ons fototoestel verschuift vanaf 1950. Afrika komt binnen de omtrek van de lens te liggen. En niet alleen Zuid-Afrika, met zijn ons verwante cultuur en zijn ons zo vreemde krampachtige rassenwaan; ook Uganda en de Congo krijgen aandacht. De lens schuift wederom verder, omvat Zuid-Amerika, Suriname en de Antillen. Maar dan keert hij terug om van bovenaf nog éénmaal heel Azië en Afrika te omvatten. Romein schrijft over de A.A.-conferentie:

‘Daarin, tenslotte, ligt de grootste historische betekenis van de week van 18-25 april 1955. Zij betekenen een einde - een definitief einde van de blanke overheersing die uiteindelijk op niets anders dan op een technische voorsprong van tijdelijke aard heeft berust. Daardoor betekenen zij tegelijk een begin: het aantreden der gekleurde volken en bloc. Een begin dat zijn voortgang moet vinden - en gezien de geest der samenkomst ook zal vinden in een samenwerking van alle volken. De eerste bladzij van het boek van de eenheid der

[p. 495]

mensheid ligt opengeslagen. De volken, alle volken, zullen het vol schrijven.’

Ons blad heeft tien jaar lang geprobeerd, de vinger op de pols van de buiten-Europese wereld te houden. Dat ging vaak heel moeilijk bij die steeds oplopende groeikoorts.

Maar onze medische communiqué's leken aan dovemansoren gericht. In deze Nederlandse woestijn, ontbloot van alle politiek benul, riep de Nieuwe Stem vergeefs. Om het Revis, ‘Rhapsodie bij een tweesprong’ (1955), na te zeggen: ‘De lessen der historie. Dat zijn de lessen die niemand leert, ook Europa niet. Of misschien toch nog?

Na Nederland heeft nu ook het Westen de tweesprong bereikt.

II. Tien jaren westerse politiek in De Nieuwe Stem
door J. Romein

Vergeleken met het vele over de niet-westerse wereld - wie helpt ons toch eens aan een positieve naam in plaats van die negatieve? - het vele dan over díe wereld in de tien jaargangen te vinden, valt de oogst voor onze westerse politieke wereld op het eerste gezicht niet mee. Opzet was dat niet. Men zie er de weerslag in van de gerichtheid van dit Tijdschrift juist op het nieuwe dat de ontwikkeling sinds de oorlog het duidelijkst stempelt. Azië, Afrika en Zuid-Amerika zijn immers in feite sindsdien van de achtergrond naar de voorgrond verschoven.

Nochtans zou het onjuist zijn, uit het voorgaande te concluderen dat het belang van de westerse wereld door redactie en medewerkers onderschat, laat staan deze door hen verwaarloosd zou zijn. Een zestig artikelen getuigen van het tegendeel.

Van die zestig artikelen houdt één derde ongeveer zich met algemene zaken bezig en daarvan weer ruim de helft met de vrede en wat daar mee samenhangt. Men kan deze dan ook rustig het afzonderlijk onderwerp noemen dat de grootste aandacht tot zich trok. De redacteur Suys specialiseerde er zich op, zou men kunnen zeggen, en deed dit zeker niet tegen de mening van zijn mede-redacteuren in. Vandaar ook de steun die wij verleenden zowel aan de vredesbeweging ‘De derde weg’ als ook aan de ‘Società europea di cultura’ die zich al evenmin bij de verdeling van de wereld in twee blokken kon noch

[p. 496]

wilde neerleggen. En het is dan ook niet zonder om zo te zeggen: ingehouden voldoening dat onze redactie de toenemende tekenen van internationale ontspanning die zich sinds een tweetal jaren voordoen heeft gevolgd en toegejuicht.

Tot de algemene zaken dienen verder gerekend de artikelen die wij brachten over de op- en inrichting der V.N. (Verzijl), over de hoofdvraag bij internationale organisatie (Tammes) en over de herziening van de statuten der V.N. (Soedjatmoko). Meer dan eens ook is de internationale situatie in concreto aan de orde geweest o.a. in Lehning's ‘Pax Atlantica’ en ‘Pax Americana?’. Algemeen waren ook de artikelen die wij in 1948 van Sartre opnamen over het communisme en anti-communisme, liberalisme en socialisme. Die artikelen hebben een belang dat boven de inhoud uitgaat. Immers hierin voltrok zich de overgang van het existentialisme van een non-activisme tot een strijdend humanisme. Maar het spreekt vanzelf dat wij bij dit korte overzicht voor bijzonderheden naar de jaargangen zelf moeten verwijzen.

Uiteraard zijn ook afzonderlijke landen aan de orde geweest: Duitsland herhaaldelijk, Frankrijk en Engeland meer dan eens. Daarnaast Spanje (Constandse), Zuid-Amerika, Zuid-Afrika, dat laatste driemaal: begrijpelijk, want hier doet zich, zoals bekend, in extreme vormen een probleem voor dat alle strijdbare humanisten van nabij aangaat. Zo is het wel evenmin geheel aan toeval te wijten dat over Joego-Slavië en zijn problematiek zelfs viermaal gehandeld werd. Hier werd immers een poging tot radicale maatschappelijke hervorming gedaan in de ban van het leninisme maar buiten die van het stalinisme.

Na wat men dan - ten onrechte eigenlijk in de tegenwoordige wereld - nog steeds buitenlandse politiek noemt (men kon in plaats van over binnen- en buitenlandse beter over nationale en internationale politiek spreken), de nationale. Ook hier een aantal artikelen waarvan lezing of herlezing nog steedt loont. Of is het niet nog even actueel als - ja misschien meer actueel dan - toen het, tien jaar geleden geschreven werd, wanneer we in een artikel ‘Politiek perspectief’ van Slotemaker de Bruïne de zin tegenkomen ‘Perspectivistisch interessant is alleen een situatie waarin de P.v.d.A. in de oppositie is, omdat alleen van deze situatie uit nieuwe ontwikkelingen te wachten zijn’. Men kan misschien de solide maar dan ook trage gang van het Nederlandse politieke leven niet beter karakteriseren dan door op de actualiteit van deze tien jaar oude bewering te wijzen. Ook wat Noordenbos over ‘Doorbraak en antithese’ in 1947 te zeggen had, is de overweging nog zeer wel waard. Of - een ander voorbeeld -

[p. 497]

de oude anekdote die Davids in '48 vastlegde, en waarin hij vertelde indertijd het reklamebord van ‘Het Volk’: ‘actueel-strijdvaardig’, te hebben zien vervangen door: ‘actueel-onderhoudend’ is sindsdien een mogelijk uitgangspunt voor even actuele als strijdvaardige en - onderhoudende discussie gebleven.

Dat de wederzijdse verhouding van België en Nederland tenslotte telkens de aandacht vroeg, behoeft bij de zozeer gewaardeerde aanwezigheid van enige Belgische redacteuren wel in het geheel geen betoog. Het diepst ging in 1949 Hein Vos op dat problemencomplex in.

Het wezenlijke echter van wat de redactie over de binnenlandse politiek te zeggen had vindt de lezer in de rubriek ‘Kort Bestek’. Die honderden korte commentaren op actuele gebeurtenissen geven de geest van het tijdschrift, vooral in politiek opzicht, beter weer dan welke programmatische uiteenzetting ook zou kunnen doen.

Al het herlezene nog eens aan onze geest voorbij latende gaan, komen wij tot deze gevolgtrekking. Wij zullen de laatsten zijn om de invloed van dit tijdschrift op politiek terrein te overschatten. Wij weten te goed dat onze meningen vooralsnog geen meerderheid van ons volk achter zich hebben. Maar wij weten daarnaast nog twee dingen, 1) dat in onze eerste jaren die minderheid heel wat groter was dan zij sindsdien werd en 2) dat lang niet alle historische processen irreversibel zijn. Dat laatste betekent dat wat was, zij het weer anders, kan terugkeren, ja in dit geval de laatste jaren bezig is terug te keren. De ontwikkeling in de wereld, en dus uiteindelijk ook in Nederland, heeft ons - hoe zou het ook? - zeker niet in elk opzicht gelijk, maar over het geheel genomen toch meer gelijk dan ongelijk gegeven. Dat is de kracht van onze zwakte. Waardering daarvoor hebben we weinig geoogst. Maar misprezen te worden is veiliger dan te worden geprezen. Bescheiden intellectuelen - een woordverbinding die soms een contradictio in terminis lijkt, maar welbeschouwd een pleonasme is - bescheiden intellectuelen verlangen geen hoger loon.