De Nieuwe Stem. Jaargang 11

[p. 375]

Annie Romein-Verschoor
Kroniek

Jeanne van Schaik-Willing: Ondanks Alles. Querido Amsterdam '55

Jeanne van Schaik heeft ter gelegenheid van haar 60ste verjaardag - of was het misschien zo maar? - dit boekje geschreven, dat haar uitgever als autobiografie aankondigt. Wanneer ik in mijn oordeel erover al te veeleisend lijk, dan wil ik er de nadruk op leggen, dat de voornaamste oorzaak daarvan de bekoring is, die er van uitgaat. Is dit een autobiografie? Het is veeleer een weinig-egocentrisch mijmeren over een beleefd verleden met een onsentimentele objectiviteit tegenover eigen ervaringen en een gereserveerd voorbijglijden aan al het persoonlijke, dat ook het persoonlijke van anderen raakt. Daartegenover hangt mijn oordeel op het scherp van de snede tussen twee indrukken. Enerzijds is er mijn - ik geef toe - onbeschaafd onverzadigbare honger naar het biografische, die zich hier onvoldaan voelt en eindeloos zou door willen vragen bij voorkeur juist daar waar telkens een sluier valt. Aan de andere kant staat dat onze huidige literatuur zo bevangen is in een onvolwassen competitie in het uitkramen van intimiteiten onder het motto van eerlijkheid en openhartigheid, dat daarbij deze onverholen terughoudendheid, die niets met preutsheid of gebrek aan werkelijke levenservaring te maken heeft, bijzonder aantrekkelijk aandoet. Voeg daaraan toe, dat het boekje goed geschreven is - wie verwachtte het anders? - en met dat gevoel voor sfeer, waarvan Jeanne van Schaik het geheim heeft, dan moet onze eindindruk er wel een zijn, zoal niet van verzadiging dan toch van vreugde, om wat we er in ieder geval mee gekregen hebben.

J.W. Hofstra: Het Oog van de Naald. H.P. Leopold Uitg. Mij N.V. 1955

Onlangs las ik in een beschouwing van katholieke zijde over Graham Greene's The Heart of the Matter, dat voor de niet-katholiek dit boek eigenlijk ontoegankelijk was, omdat het hier om een zuiver katholiek zielsconflict ging. Aangezien ik zeer getroffen was door het boek en bij mijn weten niet katholiek ben, moet de zaak toch nog enigszins anders liggen. Gaat het niet veeleer om een algemeen menselijk gewetensconflict, dat in katholieke dogmatiek en symboliek tot uiting komt?

Ik stuit opnieuw op deze vraag, maar nu om zo te zeggen van de

[p. 376]

andere kant bij het lezen van het laatste boek van J.W. Hofstra. Hofstra is een goed verteller, zij het soms een tikje te ‘literair’ en hij kan mensen en milieu's tekenen. Zo op het eerste gezicht speelt het katholicisme een veel minder centrale rol in zijn boek dan in dat van Greene. De enige figuur, die er zich voortdurend van vervuld toont, zij het dan naast vele andere zorgen, is de bekeerling Jesse Telling. Het is me niet helemaal duidelijk geworden of de schrijver hem zelf ook niet serieus neemt of er niet in geslaagd is zijn ernst aanvaardbaar te maken. Maar hij is maar een bijfiguur. De hoofdfiguren zijn een nog jeugdig componist en zijn vrouw, die, nadat hij haar in een zeer dramatische situatie op overspel heeft betrapt, ieder naar een kant wegvluchten: zij naar Parijs, waar zij in een ‘verdorven’ milieu verzeild raakt, hij naar het buiten van een tante in Engeland om zich daar van de schok te herstellen. Dat de jonge vrouw, in een bigotte kostschoolsfeer grootgebracht, teleurgesteld is in een huwelijk met een man, die al te weinig van de minnaar in zich heeft, is even begrijpelijk als dat ze na haar schokkende Parijse ervaringen toch wel weer graag naar het veilige nest en de weinig boeiende, maar zorgende liefde van haar man terugkeert. Maar de man, en kunstenaar nog wel, schildert na de droevige ontdekking zijn vrouw af als ‘oppervlakkig, voor niets geïnteresseerd, hysterisch, misselijk aanhalig, opdringerig, wraakzuchtig, jaloers, leugenachtig, bigot,’ etc. In Engeland wint hij op het eerste gezicht en zonder enige gewetenswroeging de liefde van een hem in alle opzichten passender, maar niet katholieke vrouw. Nadat zich nu in zijn onmiddellijke nabijheid de trieste zelfmoord van een vervallen actrice heeft afgespeeld, komt hij plotseling tot het inzicht, dat het geloof ‘alles’ voor hem is en dus keert hij een paar dagen later weer naar huis terug, waar zijn inmiddels ook teruggekeerde vrouw hem in de armen valt. Misschien zou men van katholieke zijde kunnen betogen, dat ook dit conflict alleen voor een katholiek toegankelijk is. Maar Hofstra schrijft bij mijn weten niet uitsluitend voor de parochiale bibliotheek. Dan kan hij zijn psychologisch tekort niet op een dogma afschuiven, maar is aan de zelfde eisen gebonden, waaraan Greene op zo overtuigende wijze voldoet.

Schrijversalmanak voor het Jaar 1956 samengesteld door Bert Schierbeek en Jan Walravens. C.P.J. v.d. Peet, Amsterdam.

Een bundel als deze van 52 bijdragen in poëzie, verhalend en be-

[p. 377]

schouwelijk proza laat zich alleen in zijn samenstellende delen beoordelen, wanneer men als een schoolmeester cijfers gaat uitdelen. Waartoe ik geen roeping voel al zou ik wel graag hier en daar, met name bij de bijdrage van Hans Warren, een prijzend uitroepteken plaatsen. Laten we liever proberen tot het aangeven van enige algemene trekken te komen, die het gezicht van de Nederlandse letteren 1956 zou vertonen om het eens groot te zeggen en aangenomen, dat we deze keuze als representatief mogen beschouwen. Wat het laatste betreft: ze lijkt me wat naar de jeugdige kant over te hellen, maar dat is gezien de leeftijd van de samenstellers begrijpelijk.

Die algemene trekken heb ik om te beginnen eens niet gezocht in de bijdragen zelf, maar in de ‘zelfportretten’, die er aan zijn toegevoegd. Daarbij valt ons op:

1e. hoe veel van deze mensen, wier vak en roeping het toch eigenlijk is zich aan anderen te doen kennen, zichzelf niet anders kunnen introduceren dan in het ‘leuke’, zo ongeveer als mensen, die uit gebrek aan zelfbewustzijn gek gaan doen als ze in gezelschap komen.

2e. dat er onder deze 52 zeer weinig universitair geschoolden zijn en zeer veel journalisten: 16 geven de journalistiek uitdrukkelijk als hun beroep op, van de 17, die geen beroep opgeven mag men aannemen, dat ze ook nog ten dele journalistiek werk doen of op de duur wel aan deze grote ruif terecht zullen komen. Misschien is het nodig hieraan toe te voegen, dat dit een omschrijving van een sociale situatie is en geen oordeel, laat staan een veroordeling. En dat ik die academische scholing niet noteer, omdat ik de universiteit voor de boom der kennisse houd, waar iedere schrijver of dichter van geproefd moet hebben.

3e. dat er onder de 17, die geen beroep vermelden, wel verscheidene zijn, die als een opmerkelijke levensbijzonderheid aankondigen, dat ze in Amsterdam wonen.

4e. dat we wel erg veel dichters, prozaisten, novellisten, enz. rijk zijn op grond van één enkele publicatie en die wissel op de toekomst, die ‘in voorbereiding’ luidt.

Dat betekent, dat een groot deel van onze schrijvers en dichters in een afzonderlijke papieren wereld leven zonder contact van betekenis met andere beroepen en bedrijven, bij elkaar hokkend in enkele grote steden of daarnaar hunkerend. Dat zij zijn opgenomen in een beroep, dat tot oppervlakkig en haastig werken noopt. En dan nog een teer punt: dat zeer velen van hen geen deugdelijke scholing hebben doorgemaakt voor ze meegezogen werden juist in dat gevaarlijk

[p. 378]

beroep, dat wel routine leert, maar geen tijd en rust laat om die gemiste scholing in te halen: de journalistiek.

Hoe een teer punt dit is, wordt men zich bewust bij het lezen van een van de twee bijdragen van de samensteller Bert Schierbeek over De crisis in de literaire critiek. Onze critiek, betoogt hij in het generale, heeft na de oorlog gejammerd over de crisis in de literaire productie. Toen de vernieuwing kwam: het experimentalisme, trad ‘de critiek’ op als een agent, die de orde moet bewaren. Nu na vijf jaar hebben de critici gecapituleerd, niet uit overtuiging, maar omdat ze tegen de stroom van de tijd niet konden oproeien en te lamlendig waren om zich als uitgerangeerd terug te trekken. Ze zijn zittenblijvers.

Daargelaten of het niet een wat jeugdig doldrieste eis van Schierbeek is, dat alle critici, die niet op staande voet in staat bleken de waarde van de Renaissance van '50 te onderkennen, in de steun moeten, kan men hem gelijk geven, dat er zeker critici zijn, die in een panische angst om achterop te raken en bij de oude garde te worden ingedeeld bereid zijn wel wat of zelfs veel te zien in iedere vernieuwing en pseudovernieuwing.

Maar - en hier komt het tere punt - Schierbeek verwijt de ‘Forumlijders’ dat ze er prat op gaan het a b c te kennen, dat ze een diepe minachting hebben voor de ‘creativiteit’, dat ze niet aan dichters geloven, die geen frans kennen en menen, dat kennis een criterium voor kunst kan zijn. Want ‘de burger gaat altijd prat op zijn kennis omdat hij meent daarmee de leemten in zijn gevoeligheid, intuïtie en persoonlijkheid te kunnen bedekken.’

Alle kennis, die dient om er prat op te gaan is geen kennis, maar pedanterie. Accoord. Maar wanneer er in onze huidige literaire wereld veel jonge mensen rondlopen, die door welke handicaps dan ook, minder geschoold zijn dan hun voorgangers, moeten zij dan uit die nood een deugd maken en de ‘creativiteit’ tot een soort praerogatief van de minder geschoolden, alsof scholing ‘gevoeligheid, intuïtie’, enz. uitsloot? En wat komt er om de hoek kijken, wanneer Schierbeek één van die verworpen betweters ter genezing van zijn dwaling aanraadt... een boek te lezen, één boek uit de zoveel millioen, die de aarde torst, dat hij nu eens wel en de ander niet gelezen heeft?

‘Burger’ is een dierbaar scheldwoord - en op zijn tijd kan het een eretitel zijn als meer scheldwoorden. Maar, zou ik willen vragen, wat zijn Schierbeek en zijn bentgenoten anders dan burgers? Door dat niet te willen zijn komen ze in een sociaal luchtledig te hangen. Vandaar de grote onzekerheid, die gecompenseerd moet worden door

[p. 379]

would be geestigheid in hun introductis en door felle en hevige uitspraken. Vandaar de verachting voor de scholing, die zij zelf niet hebben. Is het niet even dom een medemens zijn scholing te verwijten als het gemis daarvan? We kunnen het er gemakkelijk over eens worden, dat dichterlijke aanleg niet aan de universiteit verworven wordt, dat er onder de ‘geleerden’ als onder de ‘dichters’ en overal veel vals geld in omloop is, maar dat betekent nog altijd niet, dat een groot man op welk gebied ook door zijn verstand in de weg gezeten wordt of dat tot nog toe alle grote dichters er niet naar gestreefd zouden hebben hun menselijk inzicht niet door veel weetjes maar door kennis te verdiepen en dat zeker een literair criticus niet gebaat zou zijn bij een ruime ontwikkeling en een grote belezenheid. Wie ‘gevoeligheid en intuïtie’ daartegenover stelt, heeft de mentaliteit van een zondagsschooljuffrouw.

Dat men heel goed verzen kan schrijven zonder karakter zal wel niemand betwijfelen. Maar rechtvaardigt dat de volgende uitspraak: ‘Karakter zou men fysiologisch kunnen omschrijven als het gevolg van een hersenschorsverharding en ieder kunstwerk is juist kunst voorzover het aan die verharding heeft weten te ontkomen en er iets anders van gemaakt.’ Wàt anders? Hersenverweking misschien? En wie of wat maakt hier iets van wat? Op zo'n ‘wetenschappelijke’ volzin kan men alleen antwoorden: Doe toch liever gewoon. Gedraag je niet als sommige would be echte proletariërs, die tegenover de al of niet vermeende hooghartigheid van de ‘burger’ alleen een ander soort lompheid weten te stellen.

Het tekort van deze bloemlezing ligt niet bij het talent, maar bij... het burgerlijk zelfbewustzijn, het rustig besef, dat de literatuur haar plaats inneemt in de cultuur, de zelfexpressie en de scholing van ons volk. Vandaar dat eigenaardige sectarisme van de ‘creativiteit’, waardoor de Nederlandse literatuur zich niet gunstig van die van andere volken onderscheidt. In franse, engelse enz. literatuurgeschiedenissen vindt men de belangrijke kanselredenaars, journalisten, filosofen, historici, enz. opgenomen, die immers niet minder dan de belletristen hebben bijgedragen aan de literaire cultuur en aan de rijkdom van de taal. Ook het kalendarium van deze almanak houdt zich met een enkele vrij willekeurige doorbraak, b.v. voor Carel van Mander en Spinoza, aan die hollandse beperking. Me dunkt dat stylisten als Erasmus, Fruin, Abram Kuiper, Wiedijk, Schmidt Degener, Romein en Geyl ook wel het een en ander ‘gecreëerd’ hebben en dat een minder afzijdige en rancuneuze literatuurbeschouwing zijn terrein daar graag mee zou moeten verrijken.